نفت بر سر سه‌راهی سقوط، صعود یا ثبات

 یاسر معتمدی محمدیان، مشاور و مدیر امور مالی و تحلیلگر اقتصادی: در حال حاضر شاهد افت قیمت نفت تا محدوده 60 دلار در هر بشکه و ورود آن به کانال 50 دلار هستیم و به این ترتیب هم‌اکنون قیمت نفت به نصف قیمت آن در 6 ماه قبل رسیده است. در این میان میدان‌داری و تاثیر عربستان سعودی در کاهش قیمت و نوسانات بعدی آن در خور توجه است. این کشور از یکسو با کاهش تولید نفت اوپک به‌عنوان ابزاری جهت افزایش قیمت نفت مخالفت جدی کرده و با همراهی امارات، قطر و کویت و در مخالفت با 8 عضو دیگر این سازمان از جمله ایران، الجزایر، ونزوئلا، عراق، لیبی و نیجریه با این توجیه که کاهش تولید نفت اوپک باعث کم شدن سهم این سازمان در بازار جهانی نفت می‌شود، باعث ثابت ماندن سقف تولید اوپک در سطح 30 میلیون بشکه در روز شده‌اند. 

از سوی دیگر و در اقدامی متناقض، هفته گذشته شاهد این بودیم که برخی گمانه‌زنی‌ها بودجه سال 2015 عربستان را که بزرگ‌ترین بودجه این کشور در تاریخ خود است با 190 میلیارد دلار درآمد و حدود 230 میلیارد دلار هزینه بر مبنای قیمت 75 دلار به ازای هر بشکه نفت اعلام کردند. 

عربستان در صورت تصویب این رقم که دقیقا در زمان سیر نزولی قیمت نفت صورت می‌پذیرد، این پیام را به دنیا می‌دهد که این کشور انتظار افزایش در قیمت نفت را در سال جاری میلادی داشته یا حداقل برای این مهم تلاش جدی خواهد کرد. چراکه این بودجه با فرض نفت 75 دلاری نیز دارای کسری حدود40 میلیارد دلاری بوده که باید از محل ذخایر این کشور یا از طریق استقراض تامین شود. پس از انتشار خبر قیمت نفت 75 دلاری در بودجه عربستان، قیمت نفت در بازارهای جهانی نیز اندکی افزایش به خود دید که این موضوع نشان‌دهنده نقش تاثیر‌گذار این کشور در قیمت‌های جهانی است.

حال سوال این است که این اقدام عربستان در تصویب بودجه بر مبنای نفت 75 دلاری که در تضاد با تمایلات قبلی این کشور مبنی بر کاهش قیمت نفت است چگونه قابل توجیه است؟ جهت بررسی این سوال باید به 2 پارامتر اساسی ذیل توجه شود:1- رقابت با تولیدات نفت و گاز شیل: یکی از دلایل توجیه‌کننده حمایت عربستان از کاهش قیمت نفت، استراتژی غیراقتصادی کردن تولیدات نفت شیل ایالات متحده است. زیرا تصور رایج بر این است که به علت بالا بودن بهای تمام شده نفت شیل، در صورت کاهش قیمت جهانی نفت، محصولات نفت و گاز شیل توان رقابتی خود را به علت قیمت بالای تولید از دست داده و درنتیجه مجبور به کاهش یا توقف در تولیدات خود خواهند شد و این فرصتی طلایی برای از میدان خارج کردن این رقیب نوظهور است؛ حال آنکه دقیقا بر‌خلاف نظر فوق، طبق جدیدترین تحلیل موسسه گلدمن ساکس، به علت اینکه تولید‌کنندگان نفت شیل آمریکا به سرعت در حال کاهش هزینه‌های تولید محصولات خود هستند، بنابراین میزان تولیدات شیل تحت تاثیر افت بهای نفت، کاهش نخواهد یافت.

به عبارت دیگر تولید‌کنندگان نفت شیل، از طریق کاهش شدید هزینه‌های تولید و با استفاده از میادین با هزینه‌های پایین‌تر، خود را برای ادامه بازی کاهش قیمت نفت آماده کرده و بنابراین چنانچه ادامه ارزان‌فروشی نفت منجر به خروج نفت شیل از گردونه رقابت جهانی نفت نشود به قماری خطرناک برای تولید‌کنندگان سنتی نفت و گاز و اعضای اوپک بدل خواهد شد. و این زیانی دو‌سویه برای این کشورها خواهد بود چراکه از یکسو بار کسری بودجه سنگین را به دوش کشیده‌اند و از سوی دیگر نتوانسته‌اند رقیب تازه‌وارد خود را از میدان به در کنند.

البته در این میان عربستان سعودی به پشت‌گرمی ذخیره خارجی 750 میلیارد دلاری خود دست کم خیالش از وضعیت اقتصادی و کسری بودجه احتمالی چند سال آینده خود کمی راحت‌تر است ولی این مساله در مورد اقتصاد از‌هم‌پاشیده ونزوئلا که عنوان «بدترین مدیریت اقتصادی جهان» را یدک کشیده و با تورم سالانه 65 درصدی دست به گریبان بوده و به وارد‌کننده نفت از الجزایر تبدیل شده است و اقتصاد در مرز بحران روسیه و برخی دیگر از اعضای اوپک به راحتی قابل حل نبوده و شکل وخیمی خواهد داشت. 

با این اوصاف تصویب بودجه بر مبنای نفت 75 دلاری توسط عربستان سعودی و کسری بودجه حدود 40 میلیارد دلاری موجود در آن که نشان از انتظار افزایش قیمت نفت توسط این کشور دارد به این معنی است که یا عربستان دیگر تمایلی به ادامه رقابت با شیل اویل در این برهه زمانی نداشته یا همین میزان کاهش قیمت نفت را برای از میدان به در کردن یا تضعیف شیل اویل کافی می‌داند. 

2-  محدود کردن روسیه: دلیل دیگر حمایت عربستان سعودی از کاهش قیمت نفت، فشار اقتصادی بر روسیه با هدف محدود کردن این کشور در مداخلات منطقه‌ای (مثل موضوع سوریه یا ایران) و مداخلات بین‌المللی (مثل موضوع اوکراین) است. به عقیده نیکلاس مادورو رئیس‌جمهور ونزوئلا، عربستان و متحدان ایالات متحده با هدف ضربه به روسیه درصدد پایین آوردن قیمت نفت هستند. البته این قسمت از صحبت‌های وی به‌عنوان یکی از دلایل عربستان و سایر متحدان ایالات متحده در حمایت از کاهش قیمت نفت قابل قبول است ولی همان‌طور که گفته شد این تنها دلیل حمایت این کشورها از کاهش قیمت نفت نیست. به هر حال آنچه مسلم است این است که حداقل یکی از دلایل عمده تمایل عربستان در کاهش قیمت نفت، قطعا فشار بر روسیه است.

در تحلیل اقتصاد روسیه توجه به عوامل زیر ضروری است: اول – وضعیت فعلی اقتصاد روسیه: اقتصاد روسیه در حال حاضر یکی از بدترین دوران‌های خود را سپری می‌کند. علل عمده افت اقتصاد روسیه ناشی از کاهش شدید ارزش روبل و افزایش ریسک سرمایه‌گذاری در این کشور است. از ارزش واحد پول این کشور که به کمترین ارزش خود در مقابل دلار در تاریخ رسیده از ابتدای سال 2014 تا‌کنون بیش از 40 درصد کاسته شده است و اقدامات پی در پی «بانک روسیه» از قبیل افزایش مکرر نرخ بهره‌ها یا تزریق متوالی مبالغ قابل توجه ارز به بازار جهت نجات روبل به هیچ نتیجه‌ای نرسیده است. دوم- کاهش ذخایر ارزی روسیه: بیشترین میزان ذخایر ارزی روسیه مربوط به ماه اوت سال 2008 به مبلغ 598 میلیارد دلار است. این مبلغ در پایان سال 2013به 510 میلیارد دلار رسید. 

بنا به اعلام بانک مرکزی روسیه، ذخایر ارزی این کشور در هفته منتهی به 12 دسامبر 2014 مبلغ 414/6 میلیارد دلار بوده است. میزان این ذخایر در هفته گذشته با کاهشی 15/7 میلیارد دلاری به 398/9 میلیارد دلار رسیده است.کاهش شدید ذخایر ارزی روسیه که عمدتا جهت جلوگیری از کاهش بیشتر ارزش روبل صرف شده است زنگ خطری برای اقتصاد این کشور است.سوم– تحریم‌های بین‌المللی: اعمال تحریم‌های غرب به دلیل مداخله نظامی روسیه در اوکراین، اثرات مخربی بر اقتصاد روسیه داشته است. البته دولت روسیه نیز متقابلا با تمهیداتی سعی در خنثی کردن آثار این تحریم‌ها و برگرداندن آثار آنها به غرب داشته ولی در نهایت آنچه حاصل شده زیانی است که به اقتصاد روسیه وارد آمده است.چهارم- شوک نفتی: اقتصاد روسیه شدیدا وابسته به قیمت نفت است، چراکه نفت و گاز 67 درصد صادرات روسیه را تشکیل داده و سهمی 50 درصدی در بودجه فدرال این کشور دارد.

به عقیده برخی کارشناسان، روسیه برای تامین بودجه خود نیاز دارد تا قیمت نفت در بیش از 100 دلار قرار بگیرد؛ با این اوصاف، کاهش شدید قیمت نفت می‌تواند اقتصاد روسیه را با کسری درآمد روبه‌رو‌ کند. کسری درآمدی که به دلیل مشکلات عدیده اقتصادی روسیه به راحتی همچون کسری بودجه کشور عربستان از محل ذخایر ارزی قابل جبران نیست. بنابراین با لحاظ کردن شرایط فعلی اقتصادی روسیه شامل کاهش شدید ارزش روبل، کاهش میزان ذخایر ارزی و تحریم‌های غرب، یک فرض محتمل این است که عربستان با میزان فعلی کاهش قیمت نفت، حداقل به قسمتی از اهداف خود در مورد روسیه رسیده باشد و زیان ناشی از کاهش بیشتر قیمت نفت را بر محدود کردن بیشتر روسیه ترجیح ندهد.