استقبال کشاورزان ایرانی از زنبورها با چوب و چماق!

خون جاری شده از شقیقه‌اش بر روی پوست آفتاب سوخته‌‌اش، نشان از دردی قدیمی دارد؛ چند دقیقه‌ای می‌شود که کشاورزها دست از سرش برداشته‌اند و با چوب و چماق به جان سرمایه‌اش یا همان کندوهای زنبور عسل افتاده‌اند.

موج زنبورها به آسمان خیز برمی‌دارد و کندوها ساده می‌شکنند. لنگان‌لنگان از باغ زردآلو دور می‌شود تا چشمش به زبانه‌های سرخ آتشی بیفتد که حاصل سوزاندن  چادرهای اسکان موقت خود و دیگر همکاران زنبوردارش است. حالا علاوه بر سرمایه و خانه موقتش باید درد چوب و چماق‌های کشاورزان عصبانی را هم به جان بخرد. 

در منطقه‌ای که دور ازهرگونه تکنولوژی و حتی آب و برق حکم حضورش کمتر از دزد آب  نیست! چرا که کشاورزان کار او را مضر می‌دانند و فکر می‌کنند زنبورها دشمن کشت و کارشان هستند؛ حال آن‌که دوست‌تر از زنبورها برای کشاورزان دوستی نیست! این داستان بارها و بارها در برخی نقاط ایران تکرار شده و بارها  هر کلونی زنبور که دست‌کم ٥٠٠- ٦٠٠‌هزار تومان قیمت دارد، نابود شده است تا معلوم شود این بخش نیازمند اطلاع‌رسانی بیشتر است. در این بین هم کمتر کسی برای کشاورزان زحمت‌کش توضیح می‌دهد که این رابطه میان زنبورداران و کشاورزان می‌تواند دوستانه باشد و مفید برای هر دو بخش. در نگاه برخی کشاورزان، زنبورداران با دزد آب هیچ تفاوتی ندارند چرا که آنها معتقدند زنبورداران با کندوهایشان می‌آیند تا گرده گل‌های تازه به بار نشسته باغ‌های میوه را بدزدند! همین باور هم باعث می‌شود تا با بدترین شیوه ممکن، زنبوردارها را از چند فرسخی مزارع و باغ‌هایشان برانند و این ماجرا را هر بهار و تابستان بارها و بارها تکرار کنند.

در آمریکا اما، داستان ١٨٠ درجه متفاوت است. زنبورداران برای هر کندو ١٥٠ تا ٢٥٠ دلار یعنی چیزی حدود ٤٥٠ تا ٧٥٠‌هزار تومان دریافت می‌کنند تا آن را در مزارع یا باغ‌های میوه نصب کنند. در ترکیه هم کشاورزان برای نصب هر کندو در مزارع یا باغ‌هایشان حدود ١٢٠ لیر می‌پردازند و باغداران و کشاورزان چینی برای هر کندو ١٥٠ یوآن پرداخت می‌کنند.

آنها می‌دانند زنبورها به‌راحتی می‌توانند با جابه‌جایی گرده گل‌ها، میزان تولید میوه یا محصول کشاورزی را تا ٥٠‌درصد افزایش دهند و همین نکته ساده، دو ماجرای کاملا متفاوت را در مزارع ایران و سایر کشورهای جهان رقم می‌زند. این خلاصه‌ای است از آن چیزی که «عفت رییسی» مدیرعامل اتحادیه زنبورداران کشور با «شهروند» در میان می‌گذارد.

نقش فراموش‌شده زنبورها در افزایش بهره‌وری کشاورزی
دانش فراموش‌شده در مزارع ایران، باعث شده است که حالا کشاورزان ایرانی برای افزایش تولید خود دست به دامن انواع سموم و آفت کش‌ها شوند. این در شرایطی است که تا چند دهه قبل که اکوسیستم طبیعی تا این اندازه مورد تجاوز قرار نگرفته بود زنبورها یکی از مهم‌ترین عملیات کشاورزی یعنی گرده افشانی در مزارع و باغ‌ها را برعهده داشتند.

براساس پژوهش‌های انجام‌شده توسط «غلامحسین طهماسبی» معاون پژوهشی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی حدود یک‌سوم غذای انسان‌ها به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم از گیاهانی به دست می‌آید که به وسیله حشرات گرده‌افشانی شده‌اند و جالب است بدانید در این میان ٨٠‌درصد گرده افشانی‌های مزارع توسط یکی از قدیمی‌ترین ساکنان زمین، یعنی زنبورها انجام می‌شود.

براساس این گزارش چنانچه در یک باغ میوه حدود ٤ تا ٥ کلونی زنبورعسل قرار داده شود کیفیت و کمیت میوه حاصل می‌تواند تا چند برابر افزایش داشته باشد که این موضوع به ساختار باغ میوه یا محصول کشت‌شده در مزارع بستگی دارد. به‌عنوان مثال زنبورعسل قادر است با گرده افشانی در باغ میوه‌های تک هسته‌ای تولید محصول در این باغ‌ها را تا ٥٠ یا ٦٠‌درصد نیز بالا ببرد.

براساس آزمایش‌های انجام‌شده در این گزارش، چنانچه باغدار گیلاس در هر هکتار از باغ خود یک یا دو کندوی زنبور عسل قرار دهد میزان تولید تا ٤٠‌درصد افزایش خواهد یافت. به جز این، زنبورها به دلیل ظرافت در تشخیص انواع گرده گل و وفاداری‌شان به یک نوع گل، می‌توانند به راحتی بیشترین جابه‌جایی درست گرده‌های یک نوع میوه یا محصول را انجام دهند و به این ترتیب حداکثر بهره‌وری ممکن برای کشاورزان را رقم بزنند. زنبورها همچنین حساسیت بالایی نسبت به انواع سموم کشاورزی و آفت‌کش‌ها دارند.

یک زنبور آلوده به سموم کشاورزی نمی‌تواند وارد کندو شود زیرا موجب مرگ نوزادها می‌شود. این موضوع نقش موثری در انتخاب بهترین گرده‌ها و تولید محصول باکیفیت و عاری از سموم شیمیایی دارد. علاوه بر این زنبورها برخلاف بسیاری از حشرات شعاع پروازی زیادی دارند و این مسأله نیز در انتخاب بیشترین و بهترین گرده‌ها تاثیرگذار است.

نابودی جمعیت حشرات مفید با استفاده بی‌رویه از سموم
عفت رییسی مدیرعامل اتحادیه زنبورداران کشور با تأکید بر نقش زنبورها در حفظ و حراست اکوسیستم طبیعی توضیح می‌دهد: درحال حاضر زنبورداری به‌عنوان یکی از مشاغل ممتاز کشاورزی در جهان شناخته شده است، زیرا این حرفه علاوه بر این‌که با سرمایه کم ایجاد اشتغال می‌کند یکی از انواع مشاغل سبز به‌شمار می‌آید. زنبورداری نه‌تنها هیچ‌گونه هزینه‌ای به طبیعت تحمیل نمی‌کند که با نقش مفید حشره در طبیعت و با جابه‌جایی گرده گیاهان قادر است میزان تولید کشاورزی را به‌طور موثر و قابل‌توجهی افزایش دهد.

او ادامه می‌دهد: چند عامل جاذبه زمین، باد، جریان آب، حشرات و حیوانات عوامل جابه‌جایی گرده‌ها و ثمرآوری گیاهان در طبیعت به شمار می‌روند که در میان این عوامل، نقش زنبورها به دلیل ساختار حیاتی و زیستی حشره در جابه‌جایی گرده‌ها ٩٠‌درصد است. در مزارع ایران به دلیل استفاده بی‌رویه از سموم و آفت‌کش‌ها ‌درصد زیادی از جمعیت حشره‌های مفید مانند پروانه‌ها و سنجاقک‌ها نابود شده‌اند. در این بین، تنها جمعیت قابل توجهی از زنبورها باقی مانده‌اند که این موضوع به لطف نقش تولیدی این حشره و تولید مثل صنعتی توسط زنبورداران بوده است. رییسی تأکید می‌کند: با وجودی که نابودی جمعیت حشرات توسط آفت‌کش‌ها توانسته است راندمان تولید کشاورزان ایرانی را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد برخی از آنها به دلیل ناآگاهی مانع از استقرار کندوهای زنبور عسل در مزارع و باغ‌های خود می‌شوند تا آن‌جا که حتی کار به درگیری‌های فیزیکی بین کشاورزان و زنبورداران و نابودی اموال زنبورداران می‌رسد.

دریافت عوارض از زنبورداران آواره!
مدیرعامل اتحادیه زنبورداران کشور با بیان این‌که استقرار کندو یکی از مهم‌ترین مشکلات زنبورداران است می‌گوید: در سال‌های پیش از انقلاب اطراف سدها به‌صورت هوایی بذرپاشی انجام می‌شد تا به این ترتیب جمعیت حشرات مفید و ازجمله زنبورها به این مناطق جذب شوند. نقش حشرات در این پروسه، جابه‌جایی گرده‌های گل ‌و حمل ذرات نیتروژن به منطقه بود که باعث افزایش میزان ازت خاک و جلوگیری از ریزش کناره‌های سدها می‌شد اما این دانش کم‌کم فراموش شد و جالب است که بدانید درحال حاضر استقرار کندو در اطراف سدها منع قانونی دارد. رییسی ادامه می‌دهد: زنبوردار ایرانی نه‌تنها نمی‌تواند در نزدیکی باغ‌ها، مزارع و سدها کندوهای خود را مستقر کند که نهادهای مختلف برای استقرار کندوها در فواصل قانونی نیز مبالغی از زنبوردار دریافت می‌کنند.

به‌عنوان مثال حدود ٤-٥ سالی است که قبوضی از شورای ده و دهیاری‌ها به دست زنبورداران می‌رسد که در آن به ازای هر کندو ٢٠ تا ٥٠‌هزار تومان عوارض دریافت می‌شود. تصور کنید زنبورداری که‌هزار کندوی عسل دارد باید سالانه چه مبلغ سنگینی بابت استقرار کندوهای خود بپردازد. این درحالی است که در سایر کشورها و حتی کشورهای درحال توسعه بابت استقرار کندو در مزارع و نقاط روستایی به زنبوردار یارانه دولتی نیز پرداخت می‌شود.

بودجه صفر صنعت زنبورداری در برنامه ششم
مدیرعامل اتحادیه زنبورداران کشور می‌گوید: در ایالات متحده آمریکا زنبورداران نه‌تنها از طرف ارگان‌های مرتبط با کشاورزی و تولید غذا یارانه و مشوق دریافت می‌کنند بلکه نهادهای زیست‌محیطی نیز از نقش این حشره در حفظ اکوسیستم طبیعی غافل نشده و یارانه‌ای برای حمایت از حرفه زنبورداری درنظر گرفته‌اند اما در ایران زنبورداران از هیچ‌گونه حمایت دولتی برخوردار نیستند و اداره کل مرتبط با این صنف در وزارت کشاورزی به یک دفتر کوچک خلاصه شده است.

رییسی همچنین تأکید می‌کند: حدود ٣‌سال است که به معاونت باغبانی و زراعت وزارت کشاورزی درخواست تشکیل نشست مشترک داده‌ایم تا نقش زنبورداری در توسعه کشاورزی را به بحث بگذاریم اما هنوز این وزارتخانه به درخواست زنبورداران پاسخ مثبت نداده است.

علاوه براین در برنامه ششم توسعه، مجلس برای حرفه‌ای مانند نوغان‌داری یا پرورش کرم ابریشم که تولیدکنندگان اندک آن به یک استان کشور خلاصه می‌شوند ردیف بودجه مستقل درنظر گرفته است اما برای زنبورداری که ٧٥‌هزار تولیدکننده در سراسر کشور را شامل می‌شود، ریالی بودجه پیش‌بینی نکرده است.

اطلاعات مروجان تکراری و ناکافی است
«حسین قربانی» باغدار میوه و تولیدکننده محصولات ارگانیک نیز توضیح می‌دهد: کشاورزان درباره نقش زنبورعسل در گرده‌افشانی توجیه نشده‌اند.

قربانی با بیان این‌که برخی از مروجان کشاورزی نقش منفعلی در آگاه‌سازی کشاورزان ایفا می‌کنند می‌گوید: تاکنون جلسه اطلاع‌رسانی درباره نقش زنبورها در گرده‌افشانی برای کشاورزان برگزار نشده است و این دسته از مروجان نتوانسته‌اند در این‌باره اقدامات کافی و تأثیرگذاری داشته باشند. آنها معمولا محتوای آموزشی را به‌صورت کتابچه‌ای کوچک و سالی یکبار در اختیار کشاورزان قرار می‌دهند که در این کتابچه‌ها بیشتر به اطلاعاتی اشاره شده است که کشاورزان از آن آگاه بوده و کمتر نکته جدیدی برای یادگیری در اختیار کشاورزان قرار می‌دهند. به همین دلیل و چون دانش مروجان در حد تجربه عملی در مزارع کشاورزی نبوده است کمتر از سوی کشاورز و باغدار مورد پذیرش و استناد قرار می‌گیرند.