اینجا اتاق طلاست

ملاقه درخشان از کوره درمی‌آید و طلای مذاب شکل قالب‌های سرد شمش را به خود می‌گیرد. اینجا اتاق طلاست؛ آخرین خوان معدن طلای زرشوران تکاب؛ اتاقی که با نگهبانان و سیم خاردار از عصاره کوه‌ها محافظت می‌کند. «اتاق طلا» در واقع چند اتاق بزرگ تو در تو است و درهایی که با قفل‌های امنیتی به نظر غیرقابل نفوذ می‌آید. در آخرین خوان معدن بالاخره می‌شود طلا را دید و در دست گرفت؛ جایی که کنسانتره یا افشره طلا ذوب می‌شود و تبدیل می‌شود به شمش‌های یک کیلویی.

روزنامه ایران نوشت: «معدن طلای زرشوران در 35 کیلومتری تکاب، بزرگ‌ترین معدن طلای ایران است. آن‌ طور که نوروز نظری، سرپرست معدن و اکتشافات مجموعه می‌گوید از دوره مادها محل استخراج طلا بوده و آثار استخراج شدادی (حفاری باستانی ایرانیان) در اطراف معدن دیده شده. البته محلی‌ها می‌گویند در این منطقه گنج بزرگی از دوره مادها پنهان شده و خیلی‌ها دنبالش گشته‌ و پیدا نکرده‌اند. شاید گنج واقعی همین کوه‌های طلاخیزی باشد که قرن‌هاست از مواد ارزشمند معدنی سرشار است. در دوره قاجار هم از اینجا ماده معدنی به نام «زرنیخ» (برای تولید مواد منفجره و ترقه و مواد شوینده) استخراج می‌شده و هنوز هم تونل‌های آن در منطقه وجود دارد.

اکتشافات معدن زرشوران از 1367 شروع شده و ذخیره آن به مرور افزایش پیدا کرده است. ذخیره اولیه این معدن 55 تن طلای خالص بوده که با اکتشافات بعدی، ذخیره قطعی کنونی به 108 تن رسیده است. بر اساس عملیات اکتشاف سطحی و عمقی صورت گرفته، مجموعه ذخایر ماده معدنی طلا تاکنون حدود 5/27 میلیون تن با عیار متوسط 4 گرم بر تن است که حدود 108 تن طلا خواهد داشت. با توجه به اکتشافات تکمیلی در محدوده 40 کیلومترمربع منطقه زرشوران پیش‌بینی می‌شود این میزان ذخیره به بیش از 150 تن و حتی تا 200 تن طلای خالص برسد؛ به طوری که یکی از بزرگ‌ترین ذخایر طلا در مقیاس جهانی است.

با بهره‌برداری فاز نخست این مجموعه 176 نفر به طور مستقیم و 2 هزار و 600 نفر به صورت غیرمستقیم وارد چرخه اشتغالزایی می‌شوند. در فاز دوم هم به همین اندازه اشتغال ایجاد خواهد شد. زرشوران از کارخانه‌های بزرگ مقیاس جهان به روش منحصر به فرد و کاملاً بومی در تولید طلاست. فرآوری طلا در این کارخانه با روش شیمیایی انجام می‌گیرد که توسط یک شرکت ایرانی ابداع شده و به ثبت رسیده است.

کوه‌هایی که خرد می‌شوند
بعد از استخراج سنگ‌ها آنها را برای فرآوری به محل کارخانه می‌آورند. واحد سنگ‌شکنی پرهزینه‌ترین قسمت کارخانه است. در این قسمت سنگ‌های بزرگ معدنی را وارد دستگاه‌های غول‌پیکر پر سر و صدا می‌کنند تا آنها را به تکه‌های کوچک‌تری تبدیل کنند.

معاون بهره‌برداری معدن توضیح می‌دهد: «سنگ‌هایی که به این واحد می‌آیند تنها 4 گرم در هر تن حاوی مواد طلا هستند و برای این که ما بتوانیم این چهار گرم را از دل یک تن سنگ دربیاوریم در چند مرحله سنگ‌ها را خرد می‌کنیم تا در مراحل بعدی بتوانیم با مواد شیمیایی طلا را آزاد کنیم.»

دستگاه‌های این واحد حدود 270 تن بر ساعت ظرفیت سنگ‌شکنی دارند و سنگ‌ها را تبدیل به قطعات 5 سانتیمتری می‌کنند. دستگاه سنگ‌شکن این قسمت به صورت «فکی» کار می‌کند یعنی سنگ‌ها روی یک فک، ثابت می‌شوند و فک بعدی روی آنها کوبیده می‌شود. سنگ‌های کوچک روی نوار نقاله به سمت سوله کناری می‌روند تا در سنگ‌شکنی بعدی به شکل چکشی خرد شوند. در مرحله بعدی سنگ‌های سرسخت‌تر دوباره به سنگ شکن اولیه برمی‌گردند تا دوباره خرد شوند.

یکی از نکات معدن طلای زرشوران یا شاید همه معادن مدرن امروزی این است که دیگر مانند گذشته از کارگران خسته و خاکی بی‌شماری که در حال قل دادن و بالا بردن سنگ‌ها بودند، خبری نیست. از چکش و بیل و کلنگ هم خبری نیست. اینجا در هر سوله چند نفر نظارت می‌کنند و با این که کارگر معدن هستند، بسیار تمیز و اتو کشیده به نظر می‌آیند و حسابی به کارشان وارد هستند.

سنگ‌های سرسخت هم بالاخره کارشان تمام می‌شود و گذرشان به سالن تغذیه می‌رسد تا با آهک و آب وارد مدار آسیاب شوند. در این قسمت در بخش تقریباً دورتری از سنگ‌شکنی اولیه در سوله‌ای بزرگ دو آسیاب عظیم‌الجثه وجود دارد که البته داخل آنها را نمی‌شود دید. اما آن‌ طور که مهدی مظلومی، کارشناس ارشد فرآوری کارخانه می‌گوید در نهایت سنگ‌ها در این آسیاب‌ها به تکه‌های 45 میکرونی تقلیل پیدا می‌کنند و از آنجا به مرحله اکسیداسیون می‌روند تا طلا از شبکه سولفورها آزاد شوند. بعد از آن هم لیچینگ و اتاق طلا و سد باطله که هر کدام از این مراحل به ظاهر ساده، پر از فعل و انفعالات شیمیایی است تا به قول خودشان بتوانند طلا را آزاد کنند.

سنگ‌هایی که طلایی نیستند
زرشوران معدنی روباز است. برای رفتن به این معدن نیازی به تونل‌های تو در توی درون کوه نیست. چند کیلومتری از جاده خاکی و پرپیچ و خم کوه بالا می‌رویم تا به محل استخراج سنگ‌ها می‌رسیم. در میان کوه‌هایی که شبیه پلکان برش خورده‌اند به محوطه باز معدن می‌رسیم. فضا کمی بوی گوگرد می‌دهد. خاک نرم و سفیدی مانند پودر روی زمین پراکنده شده که با حرکت ماشین‌های خاکبرداری و لودرها به هوا برمی‌خیزند و محوطه حسابی غبارآلود می‌شود طوری که هیچ جا را نمی‌شود دید. ماشین‌ها آن قدر بزرگند که قد آدم به چرخ‌هایشان هم نمی‌رسد. بعضی هم بیشتر شبیه تانک هستند تا ماشین. اینجا هم از کارگرها خبری نیست و محوطه در اشغال لودرها و کامیون‌های غول پیکر و بیل‌های مکانیکی است. تنها آدم‌های داخل محوطه کارشناسان ایمنی، بهداشت، محیط زیست و راننده‌های ماشین‌ها هستند. داخل اتاقک‌های کنترل ماشین‌ها کوچک به نظر می‌آیند.

سعید عباسی، کارشناس اکتشافات توضیح می‌دهد که معدن روباز همین پلکان‌هایی است که می‌بینید: «اگر شیب این پله‌ها رعایت نشود، احتمال ریزش و از دست رفتن ماده معدنی وجود دارد.»

گوشه‌هایی از محوطه هم با چوب‌هایی برای انفجار نشانه‌گذاری شده. در برش‌های کوه رگه‌های طلایی دیده می‌شود. به نظر طلا می‌آید اما زرنیخ است. مهندس عباسی تکه‌ای طلایی را از زمین برمی‌دارد و نشان می‌دهد که زرنیخ چه شکلی است؛ رنگ طلایی دارد و گوگرد و آرسنیک ماده‌های تشکیل دهنده آن هستند. تازه دلیل بوی خفیف گوگرد محوطه را متوجه می‌شوم. اینجا همه نوع سنگی را می‌شود دید به غیر از طلا. مهندس عباسی می‌گوید: «طلای اینجا با چشم غیر مسلح قابل دیدن نیست.»

رحمت‌الله ویسی 16 سال است که در معدن کار می‌کند. از پله‌های ماشین بلندش پایین می‌آید. یکی از دوقلوهای او قهرمان کاراته استان و کشور است. وقتی از فرزندش می‌گوید صدایش ناخودآگاه بالا می‌رود تا شاید بقیه هم بشنوند: «یک هفته شب‌ها کار می‌کنیم. یک هفته روز و یک هفته خانه هستیم. گاهی دلم برای خانواده تنگ می‌شود اما این شغل شرایط خاص خودش را دارد.» راننده‌های ماشین سنگین در معدن شغل پرخطری دارند؛ تابستان‌ها زیر تابش نور خورشید و زمستان‌ها در محاصره برف و سرمای سخت کوهستان.

مجتبی اسماعیل‌بیگی، سرپرست کارشناسان ایمنی، سلامت و محیط زیست همه جا را زیر نظر دارد تا کسی بدون کلاه ایمنی در محوطه نباشد. او یکی از افتخارات معدن طلای زرشوران را رعایت همین مسائل مهم ایمنی می‌داند: «یکی از افتخارات ما در این مجموعه این است که تا به امروز اتفاق خطرناکی برای کسی نیفتاده و حادثه‌ای منجر به فوت یا قطع عضو نداشته‌ایم.» او از کلاس‌های آموزشی برای کارکنان و پایش هر ماهه کارکنان، حفاظ‌گذاری و کنترل و مراقبت از محیط زیست منطقه تعریف می‌کند.

یکی از مناطقی که در مجموعه بزرگ معدن منظره جالبی دارد محل انباشت باطله است. محوطه بزرگی در دامنه یک تپه. باطله‌ها به علت آغشته بودن به موادی مانند آرسنیک و سیانور نباید با تن طبیعت برخورد داشته باشند چون نشت آنها باعث آلودگی آب‌های زیرزمینی می‌شود. به همین علت در این محوطه گسترده خاک رس در سه لایه فشرده شده و روی آن عایقی نقره‌ای رنگ و نفوذناپذیر وجود دارد که مانع نفوذ مواد آلاینده به خاک می‌شود. باطله‌ها کپه کپه روی عایق جمع می‌شود تا شاید نسل‌های بعد بتوانند از همین خاک اندکی طلا استخراج کنند. تمهید دیگری که کارخانه زرشوران برای حفاظت محیط زیست راه‌اندازی کرده سیستم پالایش آنلاین است که یک دستگاه به اندازه یک باجه تلفن است. این سیستم از آب‌ها و چاه‌های زیرزمینی نمونه‌برداری می‌کند تا میزان آلودگی آب‌ها را بسنجد.

اتوبوس از میان جاده‌های پرپیچ و خم تکاب به سمت زنجان برمی‌گردد. منظره‌ ابرها و دشت‌هایی که در غروب خورشید طلایی شده‌اند در کنار شکوه خیره‌کننده بنای «تخت سلیمان» خستگی یک روز گرم و خاکی را از تن به در می‌کند.»