اصفهان بلعیده می شود؟

امروز پیشروی دامنه زبانه‌های فرونشست زمین از دشت‌ها به بطن شهر اصفهان و بخش‌های مرکزی و حتی بافت تاریخی نشان از خطر جدی زلزله‌ای خاموش و ادامه بقای در نصف جهان دارد.

به گزارش تسنیم، این روزها پدیده فرونشست در ایران به میزان ۹۰ برابر میانگین کشورهای توسعه یافته طی تشدید اُفت سطح آب و کسری مخزن آبخوان‌ها با حفاری بیش از ۷۵۰ هزار حلقه چاه وضعیتی را رقم زده که ۴۰۸ دشت از ۶۰۹ محدوده دشت‌های کشور ممنوعه اعلام شود و با نرخ سالیانه فرونشست ۱۶ سانتیمتری طی ده‌های اخیر با بارگذاری‌های بی‌چون و چرا بر زاینده‌رود نماد فرونشست زمین در کشور شناخته شود.

از آنجایی که فرونشست زمین بر اثر افت آب‌های زیرزمینی اتفاق می‌افتد استان اصفهان با قرارگیری در اقلیم گرم و خشک جغرافیایی یکی از استان‌های کم آب ایران است که با کاهش بارندگی‌ها، افت شدید سطح منابع آب زیرزمینی با توسعه نامتعارف صنعت و کشاورزی، حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز، خشکی رودخانه زاینده‌رود و تنش‌های اجتماعی به‌تبع افزایش جمعیت طی نیم قرن گذشته وضعیت مخاطرات طبیعی این استان را به جایی رسانده که فرونشست زمین گریبان‌گیر آن شده و در روزگاری نه چندان دور که مسئولان استانی زیربار چنین پدیده‌ای نمی‌رفتند اکنون در جلسات رسمی و رسانه‌های تصویری و سایبری خطر جدی آن را به متولیان کشور گوشزد می‌کنند.

به گفته کارشناسان امروز دامنه آثار فرونشست زمین از دشت‌های ایران عبور کرده و حالا در بیشتر شهرهای کشور می‌توان این آثار را به وضوح مشخص کرد؛ حتی در استان‌هایی نظیر تهران، اصفهان، گیلان و مازندران این فرونشست‌ها در مراکز شهرها قابل مشاهده است که نشان از خطر جدی برای ادامه بقای شهرها دارد. اما خطر بزرگتر وقتی مشخص می‌شود که این فرونشست‌ها به فروچاله‌های عظیم در مرکز شهرها تبدیل می‌شوند؛ این اتفاق در شهرهای بزرگی نظیر پایتخت و نصف‌جهان که بافتی فشرده دارد فاجعه آفرین خواهد بود.

براساس گفته کارشناسان بیشترین کسری مخازن آب و فرونشست زمین در استان اصفهان در امتداد رودخانه زاینده‌رود و باغات است و با تداوم این روند فرونشست تا ۱۵ سال آینده همه استان اصفهان را در بر خواهد گرفت.

بر پایه نتایج مطالعات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی کشور، دشت اصفهان به‌ ویژه مناطقی که از زاینده‌رود تغذیه می‌کرده، نواحی شمال شهر اصفهان و منطقه رهنان، فرودگاه شهید بهشتی، کوهپایه و همچنین شهرهای دامنه، اردستان، کاشان، ورزنه، برخوار، خوراسگان، شهرضا، سجزی و دشت مهیار بسیار متأثر از پدیده فرونشست هستند.

همچنین بر پایه این مطالعات هشت محدوده آزاد که وضعیت مناسب‌تری از نظر سطح آبخوان دارند شامل مناطق انارک، نائین، خور، جندق، بیاضه، بختیاری، گاوخونی و چوپانان است اما ۱۰ محدوده ممنوعه بحرانی دشت‌های مهیار شمالی، مهیار جنوبی، کاشان، گلپایگان، اصفهان- برخوار، اردستان، باد- خالدآباد، دامنه، مورچه خورت و نجف‌آباد را شامل می‌شود که همگی درگیر فرونشست زمین هستند.

بنا بر اعلام روابط ‌عمومی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات ‌معدنی کشور، بر اساس آمارها ۴۲ هزار و ۳۴۹ حلقه چاه مجاز در استان اصفهان وجود دارد که سالانه ۳.۵ میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌کنند و حدود ۲۱ هزار حلقه چاه غیرمجاز وجود دارد که در حال حاضر حدود ۹ هزار و ۸۲۳ حلقه چاه فعال است، حدود ۶ هزار حلقه چاه مسدود شده و بقیه چاه‌ها آبی ندارند و متروکه هستند و به گفته محققان سازمان زمین شناسی اصفهان را پرمخاطره‌ترین منطقه و نماد فرونشست کشور نامگذاری کرده‌اند.

همچنین به گفته مدیرکل زمین شناسی مرکز اصفهان در سال ۹۵ فقط ۲ درصد مساحت استان بالغ بر ۲ هزار و ۹۰۰ کیلومتر مربع درگیر فرونشست زمین بود اما آخرین مطالعات نشان می‌دهد حدود ۱۰ هزار کیلومتر مربع استان یعنی ۱۰ درصد آن به صورت خطرناک و بسیار جدی درگیر فرونشست شده است.

در این شرایط که زنگ خطر مرگ تدریجی زمین در اصفهان به‌عنوان نماد فرونشست در کشور مدتهاست به صدا در آمده، آمارها از وضعیت تکان دهنده دشت اصفهان- برخوار با تمرکز جمعیتی ۲.۵ میلیون نفر و وجود زیرساخت‌های استراتژیک همچون فرودگاه، ورزشگاه نقش جهان، پالایشگاه، نیروگاه، پتروشیمی و ... خبر می‌دهند، تا جایی که اسلامی مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی اصفهان با قاطعیت معتقد است؛ امروز اصفهان تنها شهری است که فرونشست زمین به داخل منطقه مسکونی آن نفوذ کرده و دیگر زمانی برای احیای آبخوان دشت اصفهان- برخوار نداریم و تنها تا سال ۱۴۰۹ و در خوشبینانه‌ترین حالت تا سال ۱۴۱۸ فرصت برای نجات این آبخوان داریم.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان معتقد است؛ تغذیه نامناسب آبخوان به سبب عدم جریان مداوم زاینده‌رود از سال ۱۳۷۹، نبود تخصیص ۱۷۶ میلیون مترمکعب حقابه سالانه تالاب گاوخونی و کاهش میزان بارندگی، انتقال سالانه ۸۰ تا ۹۰ میلیون مترمکعب آب زاینده‌رود به خارج دشت به میزان تقریبی ۲ میلیارد مترمکعب بدون انجام الزامات ورودی آب به زاینده‌رود همچون تونل سوم کوهرنگ و ... موجب افت سطح آبهای زیرزمینی و در نتیجه سبب بروز مشکلات عدیده‌ای از جمله تخریب محیط زیست، آسیب به کشاورزی، تولید، تامین آب آشامیدنی، نشست گسترده و تهدید تداوم زندگی در دشت خواهد شد.

بهرام نادی درباره پدیده فرونشست در حوضه آبریز زاینده‌رود با اشاره به حفر ۳۶۰۰ حلقه چاه ثبت شده در محدوده شهری اصفهان و تداوم تخلیه آب در دشت اصفهان برخوار با تاکید براینکه برداشت آبهای زیرزمینی و تخلیه آب از مخازن آب زیرزمینی (آبخوان) از بیشترین عوامل فرونشست در استان اصفهان است، گفت: تعدادی از این چاه‌ها با مجوز حفاری برای کشاورزی، تامین آب شرب برخی مناطق و صنعت استفاده می‌شود اما با حفر چاه‌های غیرمجاز و پمپاژهایی بیش از ظرفیت آبخوان بدون هیچ‌گونه کنترلی، توسعه‌ ناپایدار ایجاد کردیم.

وی در ادامه با اشاره به کاهش ۳ میلیارد مترمکعب آبهای زیرزمینی اصفهان-برخوار، اظهار داشت: از سال ۱۳۶۱ تاکنون با وجود تغذیه آبخوان و جریان مقطعی آب زاینده‌رود شاهد افت متوسط یک متر طی سال در سطح آب زیرزمینی دشت اصفهان - برخوار بوده‌ایم و با تداوم تخلیه آب و عدم تغذیه آبخوان، به هیج‌وجه امکان برگشت به شرایط اولیه را نخواهیم داشت.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان ظرفیت تغذیه آبخوان با جریان پرآب زاینده‌رود بر بستر رودخانه را سالیانه ۱۰۰ میلیون مترمکعب برشمرد و افزود: هم اکنون این میزان ظرفیت تغذیه را نداریم اما برداشت‌ها همچنان برجای خود پایدار است. چراکه با جریان زاینده‌رود از طریق کانال‌ها، جویبارها و مادی‌ها حجم قابل توجهی آب برای آبیاری زمین‌های کشاورزی برداشت می‌شود و دیگر نیازی به پمپاژ غیرمجاز منابع‌آبی زیرزمینی نیست، اما با نبود آب‌جاری تمامی برداشت‌ها فقط از منابع زیرزمینی صورت می‌گیرد و با قطع تغذیه آبخوان برداشت‌های بیش از حدمجاز را ادامه می‌دهیم.

وی معتقد است: هرچند جریان دایمی زاینده‌رود به‌عنوان مهمترین منبع تغذیه آبخوان اصفهان-برخوار تاثیر بسزایی در کنترل فرونشست زمین خواهد داشت، اما نباید به توقف برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی بی‌توجه بود، زیرا جریان زاینده‌رود تاثیری بر احیای آبخوان‌هایی نظیر آبخوان کاشان دامنه و مهیار نخواهد داشت.

نادی با بیان اینکه افت سطح آبهای زیرزمینی سبب ایجاد فرونشست می‌شود، خاطرنشان کرد: دشت اصفهان-برخوار با وسعت ۱۶۰۶ کیلومتر مربع با عمق سنگ بستر از صفر در محدوده کوه صفه و عمیق‌ترین در منطقه حبیب‌آباد حدود ۳۰۰ متر است، که براساس مطالعات حجم آب در آبخوان اصفهان-برخوار در سال ۱۳۶۱ حدود ۷.۵ میلیارد مترمکعب بود که در سال ۱۳۹۹ به حدود ۴.۴۸ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. همچنین بررسی سطح آبهای زیرزمینی اصفهان از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۸ برطبق آمار رسمی حاصل از پایش چاه‌های آب، نشان دهنده افت آب به میزان ۱۸ تا ۷۰ متر در مناطق مختلف دشت است.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان در پاسخ به سوالی مبنی براینکه اکنون که با حفاری چاه‌های غیرمجاز و برداشت‌های غیرقانونی و بدون کنترل سرطان فرونشست زمین به مغز استخوان اصفهان رسیده و امروز شهری به قدمت تاریخ، در ظاهر و باطن می‌شکند و آرام آرام در زمین فرو می‌رود چرا ارگان‌های مرتبط همچون سازمان محیط زیست و آب منطقه‌ای تاکنون اقدامات ضروری را برای جلوگیری از چنین فاجعه هولناکی اجرایی نکرده‌اند، تاکید کرد: گاهی زور و توان این سازمان‌ها به تعطیلی و پلمب چاه‌های غیرمجاز برخی از کارخانه‌ها و ارگان‌ها نمی‌رسد؛ اما سوال این است که آیا سازمان محیط زیست و اداره آب منطقه‌ای استان اصفهان قدرت اجرایی برای پلمب و تعطیلی این چاه‌ها را دارند؟ براساس اولویت‌بندی باید دقیقا مشخص شود که آیا آبیاری فضای سبز امری ضروری است یا فرونشست زمین که با برداشت آبهای زیرزمینی و تخلیه آب از مخازن (آبخوان) بیش از حدمجاز به صورت تدریجی و مداوم در حال وقوع است؟!

نادی در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی براینکه آیا درجهت جلوگیری از تخلیه آب‌های زیرزمینی (آبخوان) و برخورد قانونی با متخلفین چاه‌های غیرمجاز قوه قضائیه یا دیگر قوا می‌توانند اقداماتی مطابق قوانین توزیع عادلانه آب اجرایی کنند و آیا تاکنون این مقررات کاملاً عملیاتی شده است؟ گفت: در این زمینه بیش از عملکرد دادستانی، عزم ملی بسیار حائز اهمیت است، زیرا برطبق اولویت‌ها باید تصمیماتی اتخاذ گردد که دید آیا توسعه فضای سبز یا کشاورزی مهم‌تر است یا حفاظت از شهر که فرونشست اتفاق نیفتد و آثار تاریخی را تخریب نکند.

وی اضافه کرد: حقیقتا چنین مساله حیاتی جز وظایف اصلی قوای سه‌گانه است اما به تعویق افتادن اجرای قانونی این مباحث تا امروز به‌طور کامل قابل شهود است. باید با تصمیمات کلان در زمینه افزایش جمعیت، رشد صنعت، ارتقای کشاورزی و مصرف آب و دیگر موضوعات مهم مرتبط با منابع‌آبی برنامه‌ریزی‌های بلندمدتی اخذ شود، چنانچه این برنامه‌ها براساس قانون اجرایی گردد دیگر نباید معضلی داشته باشیم، قطعاً خللی در پیشبرد آنها وجود دارد که در وضعیت فعلی با همچنین اتفاقاتی روبه‌رو هستیم.

وی درباره اینکه برداشت آب توسط چاه‌های عمیق و از ریزدانه زیرین انجام می‌شود، درحالی‌که فرونشست به صورت تدریجی و مداوم در حال وقوع است و به همین سبب فرونشست، زلزله خاموش نیز نامیده می‌شود، تاکید کرد: به‌صورت منطقی باید برنامه‌ریزی‌های لازم اجرایی شود تا بیش از این به شهر تاریخی و فرهنگی اصفهان آسیب وارد نشود چراکه با عدم تصمیمات قانونی و پیگیری برنامه‌ها چنانچه سفره‌های آبخوان تخلیه و ساختمان‌های تاریخی ترک بخورند با آسیب‌های بیشتر و برگشت‌ناپذیر روبه‌رو خواهیم شد، بنابراین خیلی زودتر می‌بایست به فریاد بی‌صدای فروشست نصف‌جهان رسید.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان معتقد است؛ عمق آبرفت در میدان نقش جهان برابر ۱۰۰ متر است و افت سطح آب زیرزمینی به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه، پتانسیل در این ناحیه تقریباً تا ۵۰ سانتیمتر وجود دارد و این عدد بسیار بیشتر از توان تحمل تمام سازه‌های موجود در این منطقه است. همچنین براساس نتایج مدل سازی‌های انجام شده در آبرفت به ضخامت ۲۸۰ متری منطقه حبیب‌آباد اصفهان، پتانسیل فرونشست در این ناحیه تقریباً ۱۹۵ سانتیمتر خواهد بود. از سوی دیگر سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور حداکثر نرخ سالانه فرونشست دشت اصفهان را ۱۸.۴ سانتیمتر اعلام کرده، در حالی‌که نشست مجاز برای ساختمان‌ها با پی منفرد و مصالح بنایی تقریبا ۲.۵ سانتیمتر است.

گفتنی است؛ تعداد دقیق چاه‌های ایران و به‌ویژه تعداد چاه‌های غیرمجاز کشور همچنان معلوم نیست. آن‌طور که مسئولان وزارت نیرو اعلام کرده‌اند، در تابستان ۱۴۰۰ حدود ۳۵۰ هزار چاه غیرمجاز و حدود ۵۵۰ هزار چاه مجاز در کشورمان وجود دارد. تعداد چاه‌های غیرمجاز و مجاز ایران در سال ۵۷، حدود ۶۰ هزار حلقه بود. حدود ۴۰ درصد از چاه‌ها غیرمجازند و سالانه بیش از ۱۰ میلیارد مترمکعب آب با این چاه‌ها مصرف می‌شود.