تمام میراث فرهنگی و معنوی ایران در یونسکو

فرارو- مهرداد امیری؛ فهرست میراث فرهنگی و معنوی(نا ملموس) توسط یونسکو در جهت حفظ بهتر میراث فرهنگی-معنوی جهان و ایجاد آگاهی درباره آنها تنظیم شده‌ است. بخش‌های مهم و نشان دهنده میراث بیانی و معنوی ملل مختلف که بیان کننده تنوع فرهنگی و خلاقیت باشند مورد توجه یونسکو هستند.

این میراث شامل دو فهرست است: فهرست بلند که شامل میراث فرهنگی-معنوی بشریت می‌شود که بیان کننده نمایش‌ها و روش‌های بیانی است که کمک می‌کند تا از تفاوت فرهنگی و اهمیت آنها آگاه شویم و فهرست کوتاه که شامل میراث‌هایی می‌شود که در حال فراموشی هستند و کشورها باید در جهت زنده نگهداشتن آن ها کوشش کنند.

از سال 2006 تا کنون تعدادی از میراث کشورها با نام میراث فرهنگی و معنوی یونسکو ثبت شدند. ایران نیز تا تاریخ 24 تیر 1392 10 اثر در یونسکو با این عنوان ثبت کرده است.

نحوه برگزاری این مراسم این گونه است که جوانان شهر «فیـن» کاشان یکی از قالی‌های درون بنای امامزاده را، به عنوان قالی‌ای که به هنگام شهادت در تابوت علی بن محمد  باقر (ع) بوده و پیکر امامزاده را در آن پیچیده بوده‌اند، به صورت لوله‌شده بر دوش می‌گیرند و آنرا به سوی چشمه‌ای که در حدود چند صد متری شرق بنا واقع است، می‌برند. به دنبال این دسته، گروهی دیگر که هر یک چوبدستی بلندی را بر دست دارند، حرکت می‌کنند و با تکان دادن چوبدستی در هوا به نبردی نمادین با قاتل امامزاده می‌پردازند. قالی را کنار چشمه بر زمین می گذارند و آب چشمه را به نشانه غسل دادن امامزاده بر آن می ریزند و آنگاه دوباره آنرا با شور و هیجان به سوی بنا باز می‌گردانند. پیش از ورود قالی به آرامگاه، چوب بدستان با دویدن و تکان دادن چوب‌ها و فریاد و شعارهای مهیج، نبرد با قاتل امامزاده را دنبال می‌کنند. رسیدن حاملان قالی به درگاه ورودی امامزاده و سپردن آن به اهالی روستای خاوه که می‌بایست آنرا به داخل صحن امام زاده ببرند، همراه با تشریفات خاصی است. این مراسم منحصراً توسط اهالی «فیـن» کاشان برگزار می‌شود و فرد دیگری اجازه شرکت در آنرا نداشته و تن ها میتواند تماشاچی باشد. این مراسم در سال 2012 در فهرست میراث فرهنگی و معنوی  یونسکو به ثبت رسید.

  نقالی:  

دانش ساخت لنج به دانش ساخت نوعی قایق ایرانی گفته می‌شود. این لنج‌ها توسط مردم جنوب ایران و ساکنان خلیج فارس برای سفرهای دریایی، تجارت، ماهیگیری و غواصی مروارید استفاده می‌شوند و به طور سنتی با استفاده از دست و چوب ساخته می‌شوند. دریانوردان ایرانی این لنج‌ها را با توجه به موقعیت خورشید، ماه و ستاره و با استفاده از فرمول خاص برای محاسبه عرض و طول جغرافیایی و همچنین عمق آب و پیش بینی‌های آب و هواشناسی می‌سازند. ساخت لنج دارای موسیقی و ضرب آهنگ خاص خود می‌باشد که توسط ملوانان و قایقرانان این سرودها در حال کار کردن خوانده می‌شود. امروزه ساخت لنج و تشریفاتش با توجه به جایگزین شدن لنج‌های چوبی با قایق‌های فایبرگلاس در حال فراموشی است.

بندرعباس٬ بندرلنگه٬ جاسک و بندر گناوه از مهم ترین جایگاه‌های ساخت لنج در ایران به شمار می‌آیند. این سنت در سال 2011 در میراث فرهنگی و معنوی یونسکو به ثبت رسید.

تعزیه به معنای متعارف، نمایشی است که در آن واقعه کربلا به دست افرادی که هر یک نقشی از شخصیت‌های اصلی این واقعه  را بر دوش دارند اجرا می شود. این نمایش نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی-شیعی و بیشتر درباره شهادت امام حسین (ع) و مصائب اهل بیت ایشان است.

تاریخ پیدایش تعزیه به صورت دقیق مشخص نیست. برخی با باور به ایرانی‌بودن این نمایش آیینی، سابقه آن را به ایران پیش از اسلام و داستان سه‌ هزارساله سوگ سیاوش(سیاوشون) پهلوان داستان‌های ملی ایران نسبت داده و این آیین را مایه و زمینه‌ساز شکل‌گیری تعزیه دانسته‌اند. برخی پژوهشگران نیز پیشینه آن را آیین‌هایی چون مصائب میترا و یادگار زریران می دانند و برخی پیدایش آن را متأثر از عناصر اساطیری میان رودان، آناطولی و مصر، و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه‌های تاریخی در فرهنگ‌های هند و اروپایی و سامی را در پیدایش تعزیه موثر دانسته‌اند. ولی به احتمال زیاد، تعزیه — جدا از شباهت‌هایش با عزاداری‌های آیینی گذشته — شکل تکامل‌یافته‌تر و پیچیده‌تر سوگواری‌ های ساده شیعیان سده‌های نخستین برای کشته‌شدگان کربلا است.

تعزیه اما در دوره ناصرالدین شاه به اوج خود رسید و بسیاری این دوره را عصر طلایی تعزیه نامیده‌اند. تعزیه که پیش از آن در حیاط کاروانسراها، بازارها و گاهی منازل شخصی اجرا می‌شد، اینک در اماکن باز یا سربسته تکایا و حسینیه‌ها به اجرا درمی‌آمد. معروف‌ترین و مجلل‌ترین این تکایا، تکیه دولت بود که در همین دوره به دستور ناصرالدین شاه و مباشرت دوستعلی‌خان معیرالممالک در سال ۱۳۰۴ هجری قمری ساخته شد. تکیه دولت در زمان ناصرالدین شاه ابتدا به منظور یک سالن نمایش و به تقلید از تماشاخانه اپراهال انگلستان ساخته شد. اما با مخالفت‌هایی که بود به تکیه تبدیل شد. از دیگر تکیه‌های معروف آن زمان تکیه معاون‌الملک در کرمانشاه بود. در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، تعزیه در ۳۰۰ مکان مشخص برپا می‌شد  تعزیه تا زمان مشروطیت در اوج ماند.

در سال‌های آغاز دیکتاتوری رضا شاه، یعنی پس از ۱۳۰۴ هجری شمسی، اجرای تعزیه و روضه‌خوانی رفته‌رفته ممنوع اعلام شد و با تخریب تکیه دولت به دستور رضاشاه، تعزیه پا به دوران افول خود گذاشت. هرچند پس از شهریور ۱۳۲۰ دیگر بار سر برآورد، اما در برابر سرگرمی‌هایی همچون سینما و تئاتر، نتوانست موقعیت و عظمت پیشین خود را بازیابد. تعزیه در سال 2010 در میراث فرهنگی و معنوی یونسکو به ثبت رسید.

پهلوانی هنر رزمی ایرانی است که ترکیبی از عناصر اسلامی، عرفان و اعتقادات کهن فارسی است. این آیین شامل مجموعه حرکات ژیمناستیک و حرکات سبک ورزشی است که توسط 10 الی 20 نفر انجام می گیرد. هر یک از آلات ورزشی در این آیین نشانگر یک سلاح رزمی است. گرز با میل، سپر با تخته و کباده با کمان شباهت بسیار زیادی دارند.

این آیین در مکانی مقدس گنبد دار با یک گودی هشت ضلعی در مرکز آن که تماشاچیان در اطراف آن قرار دارند انجام می شود.

بر پایه تاریخ، زورخانه به وسیله محمود، معروف به پوریای ولی که ظاهرا از مردم خوارزم بوده و گویا در سال ۷۷۲ ه. ق. درگذشته به صورت امروزی بازسازمان دهی شده‌ است. با این حال بر پایه رفتار و منش تاریخی و اسطوره‌های ایران زورخانه می‌تواند دستکم در ایران تاریخی بسیار کهن‌تری داشته باشد، چرا که مردم ایران که از ابتدای تاریخ خود به پهلوانی و کشتی‌گیری و آمادگی جسمانی نیاز مبرم داشته‌اند تا به دستور زرتشت خود را برای یاری اهورا مزدا در چالش با اهریمن نیرومند سازند. این آیین در سال 2010 در فهرست میراث فرهنگی و معنوی یونسکو به ثبت رسید.

موسیقی بخشی‌های خراسان مجموعه‌ای از شعر، ادبیات، عرفان و اخلاق را دربر می گیرد. بخشی لقبی است که به برخی از نوازندگان دوتار در شمال خراسان و ترکمن‌ صحرا داده می‌شود. بخشی‌ها نوازندگان دوتار، آوازخوان، داستان گو، سراینده و سازنده ساز -دوتار-هستند. این آیین در سال 2010 به ثبت میراث فرهنگی و معنوی یونسکو رسید.

ایرانی ها در فرشبافی در جهان شهره اند و قالی بافان فارس در هنر فرش بافی از جایگاه خاصی برخوردارند. پشم لازم در بهار توسط مردان از گوسفندان چیده می شود. سپس دار قالی را می سازند که یک قاب افقی است که بر روی زمین قرار می گیرد و زن ها از پشم با چرخ نخ ریسی نخ درست می کنند. زن ها مسئول طراحی نقش های قالی بدون هیچ نقشه طراحی هستند، پس هیج دو قالی ای شبیه هم نمیشود. این هنر ایرانی از پدر به پسر و از مادر به دختر انتقال داده می شود. تا پسران پشم چینی و دختران در طراحی خبره شوند. هنر قالی بافی فارس در سال 2010 در میراث فرهنگی و معنوی یونسکو به ثبت رسید.

بافت قالی کاشان از طراحی نقشه فرش شروع می شود. قالی کاشان معمولا از پشم بافته می شود ولی در قالی های ظریف از ابریشم نیز استفاده می کنند. هنر قالی بافی کاشان نسل به نسل از مادر به دختر انتقال داده شده است. این هنر در سال 2010 به ثبت میراث فرهنگی و معنوی یونسکو رسید.

نوروز برابر با اول فروردین ماه، جشن آغاز سال نوی ایرانی و یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جا مانده از دوران ایران باستان است. خاستگاه نوروز از ایران باستان می باشد و هنوز هم مردم مناطق مختلف فلات ایران، نوروز را جشن می‌گیرند. امروزه زمان برگزاری نوروز، در آغاز فصل بهار است.

نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب می‌شود و در برخی دیگر از کشورها تعطیل رسمی است. جشن نوروز به طور مشترک میان کشور های برگزار کننده آن "ایران،جمهوری آذربایجان،هند،پاکستان،قرقیزستان و ترکیه" در سال 2009 در فهرست میراث فرهنگی و معنوی یونسکو به ثبت رسید.

در متن به تصویب رسیده در مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز، جشنی با ریشه ایرانی است که قدمتی بیش از ۳ هزار سال دارد و امروزه بیش از ۳۰۰میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند توصیف شده‌است.

پیش از آن در تاریخ ۸ مهر ۱۳۸۸ خورشیدی، نوروز توسط سازمان علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد، به عنوان میراث معنوی، به ثبت جهانی رسیده ‌بود. در ۷ فروردین ۱۳۸۹ نخستین دوره جشن جهانی نوروز در تهران بر‌گزار شد و این شهر به عنوان «دبیرخانه نوروز» شناخته شد.

عنوان ردیف به مجموعه‌ای از قطعه‌هایی از موسیقی ایرانی اطلاق می‌شود که برای اجرا و یاددهی و یادگیری و نشان دادن قابلیت‌های خاصی از موسیقی ایرانی انتخاب، منظم و مرتب شده‌اند. هریک از این قطعه‌ها گوشه نامیده می‌شود.

ردیف معمولا به هفت مجموعه مرتب خاص و مشخص (که دوبه‌دو اشتراک دارند) تقسیم می‌شود. هریک از این مجموعه‌ها دستگاه نامیده می‌شوند. این دستگاه‌ها عبارت‌اند از شور، سه‌گاه، چهارگاه، همایون، ماهور، نوا و راست‌ پنجگاه، که هرکدام توالی و مددگری مخصوص به خودشان دارند و معمولاً با شخصیت مودال و گردش ملودی آغازشان شناخته می‌شوند. گذشته از دستگاه‌ها، معمولا پنج، شش یا هفت مجموعه خاص (بسته به روایت ردیف) هم درنظر گرفته می‌شوند که از نظر تعداد گوشه‌ها از دستگاه‌ها کوچک‌تر هستند، ولی بستگی مودال گوشه‌هایشان بیشتر از بستگی مودال گوشه‌های دستگاه‌هاست. این مجموعه‌ها، که معمولاً آواز یا مایه نامیده می‌شوند، عبارت‌اند از ابوعطا (یا دستان عرب)، دشتی، بیات ترک (یا بیات زند)، افشاری و بیات اصفهان، که در بعضی روایت‌های ردیف دو آواز بیات کرد و شوشتری هم به آنها اضافه می‌شوند. معمولا مایه‌های ابوعطا، دشتی، بیات ترک، افشاری و بیات کرد را وابسته به دستگاه شور، و بیات اصفهان وشوشتری را وابسته به دستگاه همایون به حساب می‌آورند. موسیقی ردیف در سال 2009 در میراث فرهنگی و معنوی یونسکو به ثبت رسید.