حال ناخوش سینمای مستند

هشتمین جشنواره بین المللی فیلم مستند در ایران در حالی دیروز به کار خود پایان داد که گفت و گو با مستندسازان نشان از دشواری ها و مشکل های متعدد این حوزه با وجود استعدادهای کم نظیر می دهد.

هشتمین دوره جشنواره ی بین المللی فیلم مستند ایران با عنوان «سینماحقیقت» به همت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی سازمان امور سینمایی کشور، از تاریخ نهم تا شانزدهم آذرماه 1393 و با شعار «حقیقت بهترین راهنماست» از فرمایشات حضرت علی(ع) برگزار شد.

در این جشنواره در مجموع بالغ بر 287 فیلم مستند که شامل 170 فیلم مستند ایرانی -مسابقه و خارج از مسابقه- و 117 فیلم مستند خارجی -مسابقه و جنبی- بود به نمایش درآمدند.

برگزاری این جشنواره بهانه یی شد تا به سراغ دو تن از چهره های برجسته ی سینمای مستند کشور، «همایون امامی» و «فرهاد ور هرام» برویم و نظر آنها را در خصوص وضعیت کنونی سینمای مستند، چالش ها و کمبودهای موجود در این عرصه و دورنمای این حوزه ی مهم فرهنگی و هنری کشور جویا شویم.

این دو مستندساز ضمن تاکید بر پیشرفت هایی که طی سال های اخیر در عرصه ی سینمای مستند حاصل شده، این پیشرفت ها را نتیجه ی تلاش شخصی استعدادهای درخشان و آگاه به ویژه در میان نسل جوان مستندسازکشور دانستند و بر چالش هایی در مسیر توسعه ی مستندسازی به معنای واقعی آن در نهادهای سینمایی و فرهنگی کشور اشاره کردند؛ چالش هایی که به گمان آنها، روی کار آمدن دولت یازدهم و وعده هایی که تاکنون از سوی مسوولان فرهنگی و هنری این دولت داده شده بر امید حل و فصل آنها افزوده است.

کمبود و کیفیت پایین مراکز مستندسازی
به گفته ی مستندسازان کم بودن مراکز مستندسازی حرفه یی در کشور و سازمان هایی که بتوانند مستندسازان را در این امر یاری کنند، یکی از مهم ترین چالش های موجود در مسیر فیلم سازی مستند در کشور است؛ چالشی که وقتی با عنصر ناکارآمدی همین سازمان های اندک شمار هم گره می خورد دوچندان به نظر می رسد.

صرف نظر از «انجمن سینمای جوانان ایران»، «صدا و سیما» و «مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی» دو سازمان عمده برای تولید فیلم های مستند حرفه ای هستند که به گفته ی همایون امامی و فرهاد ورهرام به خصوص طی چند سال اخیر تلاش چشمگیری از سوی آنها برای بهبود وضعیت سینمای مستند صورت نگرفته است. اگرچه به باور این مستندسازان بی توجهی به سینمای مستند در صدا و سیما به مراتب از مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی بیشتر بوده است.

همایون امامی در این زمینه گفت: تا قبل از حضور مدیریت جدید در مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی و در دوره ی مدیریت قبل، در این مرکز با برخوردی غیر کارشناسانه و غیر مسوولانه با مقوله ی مستندسازی رو به رو بودیم. در آن دوران، سیاست های بسیار ابتدایی، عقب مانده، ناکارآمد و به طور صرف تبلیغی در زمینه ی فیلم مستند اعمال می شد و سرمایه هایی که باید صرف پاسخ به نیازهای جدی مستندسازی می شد صرف سینمای داستانی و پروژه های بی ارزشی می شد که جز هدر دادن سرمایه و وقت، ثمر دیگری نداشت.
این مستندساز اضافه کرد: ناکارآمدی و حیف و میلی که در دوره ی مدیریت قبل در مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی وجود داشت، باعث هدر رفتن بودجه ی 14-13 میلیاردی این مجموعه در پروژه های بدون بازدهی مثل پروژه ی «لاله» و پروژه های دیگری شد که به اطرافیان و توصیه شدگان مدیران قبلی سپرده شده بود و این در حالی است که هیچ کس تاکنون نشانی از آن فیلم ها ندیده است. حال آنکه این بودجه ها باید به درستی صرف گسترش سینمای مستند کشور می شد.

به باور امامی، طی سال های اخیر مستندسازی تلویزیون هم وضعیت بهتری نداشته است و همواره از ریخت و پاشی برخوردار بوده که دودش مستقیم به چشم مستند سازان می رفته و هنوز هم می رود. ریخت و پاش هایی که به طور عملی بودجه ی صدا و سیما را مختل و این سازمان را به سمت نوعی آنتن فروشی سوق داد. ناگفته نماند که تلویزیون بابت فیلم ها و برنامه های مستند تولیدی گذشته خود هنوز به مستند سازان بدهکار است.

وی افزود: جدای از این مورد، متاسفانه در سال های اخیر همواره مستند سازی در تلویزیون از فقدان ضابطه و یک سیاست گذاری سنجیده و اعمال مدیریتی کارآمد رنج برده است.

امامی یادآور شد: اگرچه اقدام هایی مثل شکل گیری مرکز تولید مستندهای فاخر در تلویزیون امید هایی برانگیخت، اما قبل تر از زمان موعود به تعطیلی کشیده شد و تجربه ی شکست خورده ی دیگری را پس از تجربه ناموفق «مرکز مستند سازی سیما» رقم زد؛ مرکزی که چندسالی آمد و بودجه یی را هدر داد و دست آخر هم بدون رسیدن به نتیجه ی مورد نظر، یکباره به کارش خاتمه داده شد.

به گفته ی این مستندساز، متاسفانه هم اکنون در بخش مستندسازی تلویزیون، در مقیاسی عام، کمترین بودجه ها به سینمای مستند تعلق می گیرد و معدود بودجه های این نوع تولید، به طور عمده بر اساس روابط به افرادی خاص تعلق می گیرد و مستند سازان شناخته شده تلویزیون اغلب بیکارند.

با این وجود امامی ابراز امیدواری کرد که با تغییر مدیریت تلویزیون و دریافت اخبار فعالیت های امیدوار کننده اش در زمینه ی تعطیلی برخی از ادارات غیرمفید که طی این مدت صورت گرفته، در آینده بتوانیم تغییرات مثبتی را در عرصه ی مورد بحث شاهد باشیم.

فرهاد ورهرام نیز ضمن بیان این مطلب که حال و روز سینمای مستند ایران به هیچ عنوان خوب نیست، گفت: به طور کلی تلویزیون از نظر مستند سازی های خوب تعطیل است. اکنون تنها جایی که فیلم مستند تولید می کند، مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی است.

به گفته ی این مستندساز، در یک سال اخیر و در دوره ی مدیریت «محمد مهدی طباطبایی نژاد» در مرکز گسترش، این مرکز تنها محملی بوده که توانسته است مستندسازها را درگیر کار کند و اگرچه بودجه ی محدودی دارد اما با همین بودجه ی محدود توانسته طی یک سال اخیر حدود 60 یا 70 فیلم مستند را کلید بزند.

ورهرام در ادامه در خصوص نقش کمرنگ سیمای جمهوری اسلامی در تولید آثار مستند و بی توجهی این سازمان به عرصه ی فیلم مستند افزود: تلویزیون مدت هاست که در زمینه ی فیلم مستند به تولید جدی نپرداخته است. مساله ی مهم این است که طی 3-2 سال اخیر هیچ مستندسازی که به طور جدی کار می کند قراردادی را با تلویزیون نبسته است.

این مستندساز یادآور شد: فیلم های مستندی که تلویزیون سفارش می دهد و از شبکه ی مستند هم پخش می شوند، فیلم های ارزان و پیش پا افتاده یی بوده و گاهی این فیلم ها کپی برداری از مستندهای خارجی هستند. همچنین بخش عمده یی از مستندهایی که از شبکه ی مستند سیما پخش می شوند نیز مستندهای خارجی هستند.

ورهرام در ادامه ی گفت و گو با ایرنا ضمن بیان این مطلب که در سال های اخیر در شبکه ی مستند سیما حتی یک مستند با کیفیت هم تولید نشده است، گفت: در جشنواره ی فیلم فجر اغلب فیلم های مهم و قابل توجه که مورد استقبال قرار گرفتند، ربطی به تلویزیون نداشتند و اگر تولیدی در این سازمان انجام شده باشد به طور احتمالی برای سال های گذشته و یا برای مراکز استان ها بوده است.

مشکل از کجا آب می خورد؟
ناپایداری مدیریت ها در سازمان های مربوط به سینمای مستند و انتصاب کسانی در این مدیریت ها که هیچ ربطی به مستندسازی و سینمای مستند نداشته و در این زمینه از دانش و آگاهی های لازم برخوردار نیستند، یکی از دلایلی است که به اعتقاد مستندسازان، فعالیت در زمینه تولید فیلم مستند را همواره با افت و خیزهای بسیار رو به رو کرده است.

فرهاد ورهرام در این زمینه معتقد است: متاسفانه در خصوص بحث اصلی سینمای مستند که مدیریت سینمای مستند است، هیچ وقت حرف زده نمی شود. ما در سینمای مستند نه مشکل مدیر، بلکه مشکل مدیریت ها را داریم. مدیریت ها در سینمای مستند ناپایدارند و نکته ی قابل توجه آن است که این مساله در مورد مدیریت هایی که تخصص دارند تشدید می شود.
این مستندساز افزود: بیشتر مواقع مدیرانی که تخصص ندارند می توانند مدیریت پایدارتری را تجربه کنند! اما در اینجا هم نداشتن تخصص مدیران عاملی است که باعث ضربه به سینمای مستند می شود. متاسفانه در سینمای مستند خیلی از تصمیم گیری ها از سوی کسانی گرفته می شود که هیچگونه رابطه یی با سینمای مستند ندارند و فقط مدیرند. این مدیران برایشان فرقی نمی کند که مدیر بخش مستند باشند یا مدیر روابط عمومی فلان موسسه یا وزارتخانه و در این میان فقط داشتن پست برای مدیران اهمیت دارد.

به گفته ی ورهرام در طول یک سال شاید 1000 فیلم مستند در کشور تولید شود، اما به دلیل کاستی های ذکر شده در عرصه ی مستندسازی، شاید فقط 5 یا 10 فیلم، به معنای واقعی خوب از آب در بیایند.

در همین چارچوب به اعتقاد این مستندساز پیشکسوت، در جشنواره ی سینما حقیقت امسال نیز شاید فقط 5 فیلم قابلیت ماندگاری در تاریخ سینمای مستند کشور را دارا باشند.

دشواری های مستندساز؛ از تامین هزینه تا دریافت مجوز
در سال های اخیر مستندسازان بدون استفاده از مجاری غیر قانونی و داشتن رابطه با مدیران، به سختی می توانستند از طریق سازمان های ذیربط به بودجه ی کافی برای ساخت یک فیلم مستند دست پیدا کنند.

به گفته ی همایون امامی با توجه به این شرایط هم اکنون هم بستر مناسبی برای کسانی که بخواهند با تکیه بر حمایت های دولتی ساخت یک مستند را شروع کنند، چندان فراهم نیست. ولی به اعتقاد او ایجاد فن آوری دیجیتال و پیشرفت این فن آوری طی سال های اخیر اتفاق خوبی بوده که توانسته است از هزینه ی فیلم سازی در بحث تجهیزات بکاهد.

امامی در بیان تاثیرات مثبت رشد فناوری دیجیتال بر روند مستندسازی گفت: بر این مبنا، از هزینه ی تولید فیلم مستند در بحث تجهیزات به گونه یی کاسته می شود که یک مستندساز علاقه مند بتواند خودش تجهیزات لازم تولید یک اثر را فراهم آورد و فیلم مستند بسازد. در این شرایط فیلمسازان دست کم یک مانع بزرگ را که همان نگرانی و باید و نبایدهای تهیه کنندگان است در مقابل خود ندارند. البته حذف تهیه کننده ی دلسوز خود زمینه ی نگرانی های دیگری را فراهم می کند که باید به آن هم اندیشید.

اما چالش دیگری که همچنان در مسیر فیلمسازی مستند وجود دارد، دریافت مجوز نمایش است؛ چالشی که به باور همایون امامی اگر چه با بازتر شدن فضا تا حدی نسبت به سال های قبل تعدیل یافته ولی بی ثباتی آن همچنان زمینه را برای نگرانی مهیا می سازد.

امامی با اشاره به وجود برخی تنگ نظری ها در این عرصه گفت: ما همواره شاهد فیلم های خوبی بوده ایم که در جشنواره های مختلف از جمله جشنواره ی «سینما حقیقت» عرضه شدند و فقط به خاطر نگاه متفاوتی که داشتند مورد بی مهری قرار گرفته اند.

به گفته ی وی، نبود شکیبایی برای تحمل چنین نگاه های متفاوتی که نخواسته اند با نگاهی خنثی به موضوع های نه چندان ضروری بپردازند به انزوای آثاری منجر می شود که می کوشند متعهدانه شرایط اجتماعی سیاسی امروز جامعه را صادقانه به نقد بنشینند. طبیعی است حقوق آثاری از این دست تضییع شده و با بی میلی مدیران رو به رو شوند. مواردی را هم شاهد بوده ایم که به رغم پذیرفتن و گردن نهادن مستندسازان به انجام ممیزی های مورد نظر، باز هم گشایشی در کار نمایش آن فیلم ها یا پذیرفته شدنشان در جشنواره پیش نیامده است.

پیشرفت جوانان مستندساز با وجود همه ی کاستی ها
با وجود چالش هایی که در مسیر فعالیت حرفه یی مستندسازان وجود دارد، به گفته ی اهالی سینمای مستند، در سال های اخیر مستندسازان آگاه و با دانشی به ویژه در میان نسل جوان پا به این عرصه نهاده اند.

همایون امامی در این ارتباط به پویایی و رشد سینمای مستند اشاره کرد و اظهار داشت: فیلم های ارایه شده به شانزدهمین جشن خانه ی سینما واقعا امیدوارکننده بود. به نحوی که ما را از تغییر، تحول و رشد چشمگیر سینمای مستند در این برهه آگاه می کرد.

فرهاد ورهرام هم معتقد است، اکنون افراد اندیشمند و آگاهی به خصوص در سنین جوانی در میان مستندسازان وجود دارند.

وی در این زمینه گفت: اکنون بهترین مستندسازها و مستندسازان خوب و آگاه ما جوان ها هستند. شاید فعالیت مستندسازهای نسل ما و نسل قبل از ما کمی کمرنگ شده باشد اما جوان های خلاق و آگاهی پا به این عرصه گذاشته اند و اکثر مستندهای خوب توسط جوانانی ساخته می شود که حداکثر سن آنها به 35 سال می رسد.

وضعیت درآمدی ناپایدار و نامطلوب مستندسازان
اگرچه به باور پیشکسوتان حرفه ی مستندسازی، فعالان این عرصه طی سال های اخیر توانسته اند پیشرفت خوبی در زمینه ی فیلم سازی مستند داشته باشند، اما به دلیل نبود حمایت های مالی، نداشتن اطمینان شغلی و نداشتن درآمدزایی مستمر، آنها اکنون با مشکل های اقتصادی دست و پنجه نرم می کنند.

همایون امامی در این زمینه اظهار داشت: متاسفانه ما در کشورمان با حرفه یی به نام مستندسازی رو به رو نیستیم. مستند ساز داریم اما مستندسازی که به شکل حرفه یی بر مستندسازی متمرکز شود نداریم. برخی مستندسازها امروز مستندسازی می کنند؛ فردا روز برای گذران زندگی شان ناگزیر از روی آوردن به تولید مستند های تبلیغی، عکاسی، تولید مستندهای ثبت پروژه یا خط تولیدی، تدریس یا مشاغل دیگر هستند. این شرایط به این خاطر است که مستندسازی به هیچ عنوان نمی تواند این توان مالی را در اختیار مستندساز بگذارد که او خود را بی نیاز از روی آوردن به شیوه های دیگر امرار معاش ببیند.

به اعتقاد او اما جوانان نشان داده اند که با وجود مشکل های بسیار باید به آینده امیدوار بود.

فرهاد ورهرام نیز در خصوص چالش های اقتصادی زندگی مستندسازان گفت: اکنون بسیاری از مستندسازها بیکار هستند و اگر به مستندسازی و جامعه ی مستندسازان بیش از این بی توجهی شود، شاید امسال پدیده ی غم انگیز کارتن خواب مستندساز بیش از پیش نمود پیدا کند.

ورهرام افزود: اگر چه تعداد اندکی از افراد در این زمینه می توانند خوب کار کنند، اما عده ی زیادی که دغدغه ی کار اصولی را دارند و اهل رابطه و بده و بستان های خاص هم نیستند و همچنین حاضر نیستند که ویترین تبلیغاتی عده یی خاص چه داخلی و چه خارجی شوند بیکارند.

این مستندساز با اشاره به تلاش تیم مدیریت جدید در مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی افزود: اگر آقای طباطبایی نژاد و گروهشان به داد مستندسازان نمی رسیدند و طرحی را ارایه نمی کردند که بر اساس آن تولید مستند شروع نمی شد، الان چیزی حدود 70 مستند ساز بیکار بودند و این تعداد که تنها ممر درآمدشان ساخت فیلم مستند است احتمالا به آن 50 هزار نفری که آقای شهردار اعلام کردند که کارتن خواب هستند اضافه می شدند.

ورهرام تاکید کرد: اکنون بسیاری از مستندسازها از سازمان صدا و سیما طلبکارند و این مجموعه به مستندسازها بعد از گذشت چند سال از به اتمام رسیدن پروژه و چندین دور نمایش فیلمی که ساخته اند، پولشان را نمی دهد.

امیدواری مستندسازان به مدیریت های جدید
با وجود ناخرسندی اهالی سینمای مستند از شرایط حاکم بر این سینما و نبود بسترهای نه چندان امیدوارکننده برای پر و بال گرفتن این عرصه ی هنری، مستندسازان با توجه به تغییر دولت و تغییرات ایجاد شده در مدیریت ها، به بهبود دورنمای این عرصه امیدوارند.

همایون امامی با تاکید دوباره بر چالش های حاکم در بستر مستندسازی ایران ابراز امیدواری کرد که با تغییر مدیریت صدا و سیما و فعالیت های قابل مشاهده یی که طی این مدت صورت گرفته، بتوانیم در آینده شاهد تغییراتی باشیم.

وی در مورد مرکز گسترش سینمای مستند هم افزود: خوشبختانه اکنون ما با تغییراتی در مدیریت این مرکز مواجه هستیم و این تغییرات برای ما امیدوار کننده هستند اگرچه در این مقطع هم شاهد مواردی هستیم که می توانند نگران کننده باشند؛ با وجود این، امیدواری هایی که مستندسازان به مدیریت های جدید چه در صدا و سیما و چه در مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی دارند، بیشتر از جنبه های نگران کننده آن است.

در این زمینه فرهاد ورهرام نیز به ایرنا گفت: امیدوارم آقای «محمد سرافراز» رییس جدید سازمان صدا و سیما با توجه به سابقه ی خوبی که در حوزه ی فیلم و فعالیت های مستند دارند و با نگاه کارشناسانه یی که به حوزه ی مستندسازی دارند بتوانند به بهبود و پیشرفت این عرصه کمک برسانند.