بی اخلاقی که «در حاشیه» نباید بماند!

فرارو- پزشک یا طبیب از دیرباز با توجه به نقش ویژه‌ای که در تسکین آلام ناشی از بیماری‌های روحی و جسمی داشته‌ است، همواره مورد تقدیر بوده و جایگاه بسیار قابل احترامی را در میان اقشار مختلف مردم داشته است.

به گزارش سرویس اقتصادی فرارو، با پر رنگ‌تر شدن جنبه‌های اقتصادی در تصمیم‌گیری‌ها، پزشکان نیز رفتارهای خود را بر اصل «پیگیری نفع شخصی»، منطبق نمودند. پزشکان نیز همانند تمامی عوامل اقتصادی، به دنبال حداکثر کردن سود ناشی از فعالیت‌های خود کردند. این موضوع نه تنها امری مذموم نیست، بلکه سبب افزایش کارایی و تخصیص بهینه نهاده‌های کمیاب جامعه می‌شود.

افزایش اهمیت مباحث اقتصاد در حوزه بهداشت و درمان در دهه‌های اخیر تا حدی بوده که رشته‌ اقتصاد سلامت در دانشگاه‌های مختلف جهان تاسیس و مباحث این حوزه به شدت همه‌گیر شده است. اما به موازات پذیرش نگاه اقتصادی به بخش سلامت، قوانین و سازوکارهای لازم برای تفکیک رفتار اقتصادی افراد و سوء استفاده از موقعیت نابرابر پزشک و بیمار نیز اندیشیده شده است؛ چرا که موضوع معامله در اینجا سلامت افراد و سرمایه انسانی یک ملت است!

آنچه حساسیت‌ها به وجود فساد گسترده در بخش سلامت کشور را افزایش داده است، اهمیت و آثار جبران ناپذیر این پدیده و تبعات اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن می‌باشد. یکی از مهمترین مخاطرات بخش سلامت هر کشور، میزان فقیرکننده بودن هزینه‌هایی است که افراد برای انجام امور درمانی خود متحمل می‌شوند. به عبارت دیگر افراد به دلیل بیماری‌های مختلف، ممکن است مجبور به پرداخت هزینه‌های هنگفتی شوند که این هزینه‌ها، در نهایت منجر به سقوط آنان به زیر خط فقر شود.

سلامت: هر روز مهمتر از دیروز!

با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از اقتصاد هر کشور مربوط به حوزه سلامت بوده و این سهم روز به روز در حال گسترش است، فساد در حوزه بهداشت و درمان نیز اهمیت بیش از پیشی یافته است. حجم بخش سلامت ایران در حدود 7 درصد تولید ناخالص داخلی بوده و با در نظر گرفتن تولید ناخالص داخلی 500 میلیارد دلاری برای اقتصاد ایران، مشاهده می‌شود که حجم فعالیت‌های این بخش در حدود 35 میلیارد دلار در سال بوده است. این حجم بالا از فعالیت‌های اقتصادی، این حوزه را مستعد فساد و طمع طماعانی کرده که سیری نمی‌شناسند. ساخت‌و‌سازهای بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، خرید و یا واردات تجهیزات بهداشتی و درمانی، فروش دارو و کالاهای بهداشتی، بیمه، رفتار کادر درمان و سایر حوزه‌های بخش سلامت از جمله مواردی هستند که به راحتی می‌تواند در معرض افساد قرار گیرد. این فساد می‌تواند به قانونگذاران، مدیران، پیمانکاران و سایر بخش‌های مرتبط به فعالیت‌های بهداشت و درمان نیز تسری یابد.

فساد چیست؟

تعریف معروفی که از فساد وجود دارد «هر گونه استفاده از ابزارهای عمومی و امانت برای نفع شخصی» را شامل می‌گردد. فساد به توجه به ریشه‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی که دارد، پدیده‌ای بسیار پیچیده است. این پیچیدگی در بخش سلامت تا حدی بوده که توجه سازمان‌های بین‌المللی نظیر سازمان ملل و سازمان جهانی بهداشت و موسسات مختلف پژوهشی را نیز به خود جلب کرده است.

مشکل در بحث بهداشت و درمان از آنجا ناشی می‌شود که به دلیل اطلاعات نامتقارنی که پزشک و بیماران دارند، پزشک وکیل تام الاختیار برای تصمیم‌گیری درباره بیمار می‌باشد. تلاش‌های بسیاری شده است تا ارتباط مالی مستقیم میان بیمار و پزشک قطع شده و بیمه‌ها و شبکه‌های بیمارستانی از طریق مشوق‌ها و تنبیهات لازم، رفتار پزشکان را در مسیر صحیح هدایت نمایند. اما ارتباط عوامل مختلف فعال در بخش سلامت، بیش از پیش پیچیده‌تر شده و زمینه‌های سوء استفاده‌های مالی را نیز عمیق‌تر کرده است.

فساد بخش سلامت، پیچیده‌تر و غیراخلاقی‌تر

در حالی که فساد امروزه به بخشی از زندگی روزمره مردم تبدیل شده است، روشنایی افکندن بر جنبه‌های مختلف این پدیده می‌تواند گامی کوچک در راستای اصلاح وضع موجود باشد. موضوعی که حساسیت‌ پیرامون فساد حوزه سلامت را افزایش می‌دهد، انتظار بالایی است که جامعه، از شاغلین این بخش (به ویژه پزشکان) داشته و این خواسته کاملاً به حق بوده است. در میان بودن بحث «جان انسان» سبب می‌شود تا افکار عمومی قرار گرفتن مسائل مالی در اولویت را برنتابند. هرچند امروزه بیش از هر زمان دیگری نفع‌جویی و انتفاع طماعانه در جامعه ایران خودنمایی می‌کند و عیاری‌ها و جوانمردی‌ها تبدیل به افسانه‌هایی کهن شده است، اما همچنان صدای این اعتراض اخلاقی بلند است که «هیچ تفسیر و توجیه مالی نمی‌تواند معامله بر سر جان انسان‌ها را تطهیر نماید».

اعتبار و احترام ویژه‌ای که پزشکان در جامعه‌ ایران از بزرگان این عرصه در طول تاریخ به ارث برده‌اند، بی دلیل نیست که در عرض چند سال به تاراج رفته باشد! سریال «در حاشیه» هر چند نگاهی هجو به مشکلات تلخ حوزه سلامت داشته و تا حد زیادی این مشکلات را بزرگنمایی کرده است، اما اقبال و حمایت عمومی از این سریال و جبهه‌گیری نظام رسمی سلامت (وزارت بهداشت درمان و سازمان نظام پزشکی) را می‌توان دلیل قابل تاملی بر از میان رفتن سرمایه اجتماعی عظیم جامعه پزشکی در ایران دانست.

اعمال فشارهای مختلف بر رسانه‌ها برای به محاق بردن مشکلات ریز و درشت کشور، نباید پرداختن به این مشکلات را تحت تاثیر قرار دهد. به ویژه اینکه اگر این معضلات با سلامت عمومی کشور و سرمایه انسانی آن در ارتباط باشد، اهمال در آن می‌تواند فرایند توسعه پایدار را که متکی بر نیروی انسانی سالم و متفکر است، به طرز دردناکی متاثر نماید.

گستردگی فعالیت‌های حوزه بهداشت و درمان، زمینه‌های گوناگون و گاه پیچیده‌ای از فساد را در این بخش فراهم آورده است که به بخشی از آن در ادامه اشاره خواهد شد. باید در نظر داشت که سوء رفتارهای زیر تنها بخش کوچکی از روش‌های غیراخلاقی مرسوم در فعالان بخش سلامت و فراگیرترین موارد فساد در آن است.

رشوه یا سهم خواری: پرداختی که توسط پزشک یا سایر فعالین حوزه سلامت صورت گرفته و تقاضای غیرواقعی برای خدمت یا کالای ارائه شده توسط وی ایجاد می‌نماید. دریافت سهم (رشوه) از بخش‌های تشخیصی (مانند آزمایشگاه‌ها، داروخانه‌ها، مراکز عکسبرداری و فیزیوتراپی) در ازای ارجاع بیمار، از جمله مهمترین اشکال سهم‌خواری می‌باشد. پرداخت رشوه و یا سهم، ممکن است برای فرار از مجازات، به دست آوردن امتیازات ویژه، دستکاری در نتایج آزمایشات و یا تسهیل در استفاده از امکانات بیمارستان‌های عمومی و یا خصوصی نیز رخ دهد.

زیرمیزی (پرداخت‌‌های غیررسمی): بیماران در بسیاری از موارد، برای دریافت خدماتی با کیفیت بهتر، مجبور به پرداخت زیرمیزی به پزشکان یا سایر متخصصین حوزه سلامت می‌گردند. با توجه که به این بخش از درآمد پزشکان مالیاتی تعلق نمی‌یابد برای پزشکان سودجو بسیار جذاب بوده و این پدیده منجر به ایجاد شکاف در درآمد این افراد با سایرین متخصصین همسطحی می‌شود که از دریافت این مبالغ کثیف امتناع می‌نمایند.

سرقت: کادر درمان فعال در بنگاه‌های عمومی سلامت، ممکن است تجهیزات و داروهای مختلف را برای مصارف شخصی و یا استفاده در کلینیک‌ها و بیمارستان‌های خصوصی به سرقت برند. وجه دیگر سرقت، می‌تواند عدم واریز درآمد‌ها به حساب بیمارستان‌های عمومی و یا دریافت حقوق برای افراد غیرواقعی در این گونه مراکز درمانی باشد.

تخریب عامدانه تجهیزات بیمارستان‌های عمومی: برای جذب بیماران به مراکز خصوصی، منتفعین به صورت عامدانه ممکن است اقدام به تخریب تجهیزات بیمارستان‌های دولتی نمایند.

غیبت از محل کار: نوع دیگری از فساد که شکل گسترده‌تر اما پنهان می‌تواند داشته باشد، عدم حضور و یا کم‌کاری کادر درمان در مراکز عمومی می‌باشد.

سوء استفاده از جسم بیمار: بسیاری از شرکت‌های تولید کننده محصولات بهداشتی و درمانی، برای آزمایش محصولات خود، ممکن است بیماران کم بضاعت و یا کم سواد را از طریق کادر درمان مورد سوء استفاده قرار دهند.

خرید و فروش اعضا: پدیده‌ای که سود هنگفت در آن نهفته و اعضای افراد (که غالبا از سر نیاز تن به آن داده‌اند) مورد معامله قرار می‌گیرد. این موضوع تا بدان حد حساسیت‌زاست که هر از چند گاهی خبر فروش خون‌های اهدایی و یا پیوند اعضای ایرانیان به اتباع متول کشورهای همسایه خبرساز می‌شود.

بهداشت و درمان و حکایت سیب کرم‌خوده!

دور از انصاف است که زحمتکشان بخش سلامت را با نگاه غیرمنصفانه و قضاوت غیرعادلانه، رنجاند؛ اما شرط تبری تمامی پاکان و دلسوزان، شناسایی، معرفی و مجازات ناپاکانی است که بی اعتمادی به این خانواده را سبب شده‌اند. سیب سرخ هرچقدر هم زیبا و دلفریب باشد، کرم‌خودرگی مختصری هم آن را «سیب کرم خورده» خواهد کرد.

بنابراین پسندیده‌تر آن است که نهاد‌های قانونگذار و تصمیم‌گیر در حوزه سلامت، به جای اعمال فشار برای پرده‌پوشی مشکلات و معضلات این حوزه، قوانین شفاف و خدشه‌ناپذیری برای مقابله با افراد و بنگاه‌های تدارک بینند که در قامت حافظان سلامت جامعه، آخرین اولویتشان نیز شاید مهمترین وظیفه‌شان نباشد!