پایان تلخ «معمای زندانی» در انتظار یونان؟

 
معروف‌ترین بازیِ این نظریه «معما یا دوراهی زندانی» نام دارد. فرض کنید که دو متهم برای یک پرونده مشترک به صورت جداگانه مورد بازجویی قرار گرفته و هیچ یک با دیگری ارتباطی ندارد. در طی این بازجویی‌ها مواردی وجود دارد: الف) اگر هر دو متهم ساکت بمانند، هر کدام به یک سال حبس محکوم می‌شوند. ب) اگر یک مظنون اعتراف کند و دیگری ساکت بماند، اولی آزاد شده و دومی به 20 سال زندان محکوم می‌شود. ج) اگر هر دو اعتراف کنند، هر یک به پنج سال زندان محکوم خواهند شد.
 
همان‌طور که گفتیم نظریه بازی به مطالعه رفتار اشخاص در روند تصمیم‌گیری می‌پردازد. در نمونه فوق هیچ یک از دو زندانی به دیگری اعتماد ندارد. از نظر منطقی، هر یک چه تصمیمی را اتخاذ خواهند کرد؟ باید به حال هر دو متهم تاسف خورد، زیرا تصمیمی که آن دو می‌گیرند زندانبان را خوشحال خواهد کرد. طبق نظریه بازی، هر دو متهم اعتراف خواهند کرد.
 
اکنون می‌خواهیم نظریه بازی را بر روی بحران پیش روی یونان اعمال کنیم. در چند روز آینده این کشور باید با دیگر کشورهای عضو اتحادیه اروپا به تصمیمی واحد مبنی بر پرداخت بدهی‌های یونان برسند. آیا سرانجام این مذاکرات مانند پایان تلخ «معمای زندانی» خواهد بود؟
 
واریس واروفاکیس وزیر اقتصاد یونان است که در دوران تحصیلی خود (تدریس در دانشگاه اِسکس و ایست آنگلیا انگلستان) بر روی نظریه بازی کار می‌کرد. به او اتهاماتی وارد شده بود که از طریق گمراهی و انتخاب گزینه‌های بیرونی به دنبال نجات یونان بوده است، ولی او در فوریه 2015 تمامی این موارد را رد کرد.
 
با تمام این اوصاف، نظریه بازی بر روی موارد این چنینی که تصمیم هر فرد به رفتار و تصمیم‌های دیگری وابسته است اعمال می‌شود. از آنجایی که در جهان هیچ قطعیتی وجود ندارد، می‌تواند گفت که فرصت‌های تصادفی هم نقشی دارند و نظریه بازی نیز به آن توجه دارد.
 
 
حالا باید دید که یانیس واروفاکیس چگونه با دیگر اعضای منطقه یورو کنار خواهد آمد؟ احتمالا یانیس واروفاکیس تصمیمات خود را در یک نمودار درختی (پایین) کشیده که یونان و منطقه یورو دو عضو کلیدی آن هستند. او بی‌شک چندین عامل بیرونی اثرگذار بر تصمیم نهایی را نیز آورده است که در واژگان تخصصی نظریه بازی به این عوامل بیرونی «طبیعت» و یا «ماهیت» گفته می‌شود.
 
نتیجه بازی هر یک از طرفین (یونان و منطقه یورو) در پرانتز به صورت صفر و یک مشخص شده است. حاصل (0. 1) برای یونان یک نتیجه خوب و برای منطقه یورو یک نتیجه بد است. اما حاصل (1. 1) برای هر دو طرف خوب است و (0. 0) برای هیچ یک خوب نیست.
 
حالا باید دید که معنای این نمودار درختی چیست؟ فرض کنید که یونان پیش‌قدم شده و برای فرار از نُکول (زمانی که یک طرف قرارداد نتواند در قبال قراردادی که بسته به تمام یا بخشی از تعهداتش، خواسته یا ناخواسته، عمل کند)، گزینه‌ی خود را بر روی میز می‌گذارد. این برنامه شامل دریافت مالیات جدید از ثروتمندان و تغییرات پرداختی دولت در حقوق بازنشستگان خود خواهد بود تا با این کار بخشی از بدهی‌های خود را جبران کند. اگر دیگر اعضای منطقه یورو این برنامه پیشنهادی را بپذیرند، یونان راضی خواهد بود. بنابراین یونان (1) کسب خواهد کرد.
 
حالا برای اینکه مشخص شود دیگر کشورهای عضو منطقه یورو چه واکنشی خواهند داشت، باید دید که هر کشور با پذیرش یا عدم پذیرش برنامه پیشنهادی یونان به چه منافعی دست خواهد یافت. اگر منطقه یورو این توافق را بپذیرد بنابراین اتحادیه مالی اروپا بدون تغییر به کار خود ادامه خواهد داد، اما این اتحادیه باید قوانین سخت‌گیرانه سیاست مالی خود در قبال یونان را نرم‌تر کند و نسبت به بدهی‌های یونان تا حدودی متضرر شود. با این کار می‌توان به حاصل نهایی منطقه یورو (4.3) داد تا حاصل کلی هر دو طرف (4.3، 1) باشد.
 
در سوی دیگر، اگر منطقه یورو زیر بار این توافق نرود چه خواهد شد؟ در آن صورت یونان نخواهد توانست که به موقع بدهی‌های خود را بپردازد که به این امر «نکول فنی» گفته می‌شود. اتفاقات بعدی چنین تصمیمی مشخص نخواهد بود. با این حال می‌توان دو احتمال را فرض کرد.
 
احتمال اول خروج یونان از منطقه یورو است که در این صورت فقط یونان از منطقه یورو خارج شده و دیگر کشورهای عضو با خوشحالی به آینده نگاه می‌کنند.
 
احتمال دوم این است که با خروج یونان شاهد سقوط منطقه یورو باشیم.
 
همان‌طور که مشخص است سناریوی اول برای یونان خیلی بد تمام خواهد شد ولی آسیب جدی به منطقه یورو وارد نخواهد کرد که حاصل نهاییِ آن در نمودار با (1. 0) مشخص شده است. احتمال دوم اما برای همه کشورهای عضو بد است و حاصل آن نیز با (0. 0) مشخص شده است.
 
حقیقت ماجرا این است که هیچ کس نمی‌داند دقیقا چه اتفاقی رخ خواهد داد، بنابراین عوامل بیرونی یا همان «طبیعت» در اینجا بسیار حائز اهمیت است. اگر هر دو چشم‌انداز به یک اندازه محتمل باشند، می‌توان گفت حاصل کلیِ موردِ انتظار برای هر دو طرف چندان خوب نخواهد بود.
 
اما حرف آخر چیست؟ خروج یونان از منطقه یورو تبعات سنگینی را به همراه خواهد داشت. اگر منطقه یورو امکان نکول یونان در پرداخت بدهی‌هایش را فراهم کند باید منتظر پس‌لرزه‌های احتمالی پس از آن نیز بماند. بنابراین بهتر است منطقه یورو نسبت به نکول یونان کوتاه بیاید و برنامه آن‌ها را بپذیرد؛ البته شاید منطقه یورو با کمی تغییر، برنامه پیشنهادی یونان را بپذیرد. در سوی دیگر نیز برای خود یونان هم خوب است که به سرنوشت معمای زندانی دچار نشود.
 
اگر همه چیز به همین شکل پیش رود، در آخر ماه جاری میلادی شاهد توافقی بدون نکول فنی یونان خواهیم بود. اما همه چیز به این وابسته است که برنامه توافق شده چگونه پیش خواهد رفت.