کیارستمی و ‌مخاطبان از‌ هم محرومند

ساخت «رونوشت برابر اصل» درحالی در ایتالیا به‌پایان رسیده که بیش از ۱۰ سال است آثار کیارستمی در ایران اکران عمومی نمی‌شود. 

با آنکه عباس کیارستمی را بی‌تردید می‌توان یکی از تأثیرگذارترین کارگردانان سینمای ایران بر نسل جدید فیلمساز دانست، اما فیلم‌های این کارگردان صرف نظر از اکران یک سالنه «پنج» در سال 1382، بیش از 10 سال است در ایران روی پرده نمی‌رود و همین مسئله موجب شده تا دوستداران سینمای این کارگردان جهانی، آثار او را در قالب CDها و یا DVDها ببینند و این پرسش به وجود‌آید که دلیل انکار فیلم‌های کیارستمی در شرایط کنونی سینمای ایران چیست؟ این پرسش با طرح مسائلی در مورد اکران نشدن فیلم تازه این کارگردان با عنوان «رونوشت برابر اصل» که چندی است در محافل مطبوعاتی و سینمایی مطرح می‌شود پررنگ‌تر از قبل به چشم می‌خورد.

سینمای کیارستمی در 10 سال اخیر
عباس کیارستمی که در 10 سال اخیر دوران اوج شهرت فیلمسازی را سپری کرده و موفقیت کسب نخل طلای جشنواره فیلم کن را هم از آن خود کرده بود، وارد فاز تازه‌ای از دوران فیلمسازی خود می‌شود که این گروه از فیلم‌های او کمتر امکان اکران در ایران به دست آوردند. پس از «طعم گیلاس» این کارگردان، «باد ما را خواهد برد» را ساخت که این فیلم هیچ گاه در ایران به نمایش عمومی درنیامد.

دلایل متعددی دست در دست هم دادند تا با اکران نشدن این فیلم زنجیره فیلم‌های به نمایش درآمده کیارستمی در ایران شکل بگیرد. کیارستمی در حالی «باد ما را خواهد برد» را ساخت که پنج سال قبل از تولید این فیلم برای «زیر درختان زیتون» نخل طلای کن را به دست آورده بود اما «باد مارا خواهد برد» حکایتی دیگر بود. 

این فیلم در سال 1378 در جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و انتظار می‌رفت در سال‌هایی که اوضاع فرهنگی کشور نسبت به گذشته بازتر شده و فضای مناسب‌تری برای فعالیت سینماگران به وجود آمده، عرصه‌ای مناسب برای اکران این فیلم کیارستمی فراهم شود اما برخلاف تصورات، فیلم کیارستمی برای کسب پروانه نمایش عمومی و رفتن روی پرده پنج سال انتظار کشید تا اینکه در سال 1383 با شروع به کار گروه سینمایی آسمان باز وعده‌هایی در مورد اکران شدن این فیلم داده شد اما برخلاف صحبت‌های صورت گرفته، نه «باد ما را خواهد برد» اکران شد و نه گروه سینمایی آسمان باز به فعالیت خود ادامه داد.

در عین حال کیارستمی هم اعلام کرد برای اکران فیلمش حاضر به حذف هفت دقیقه از آن نسیت و همه این مسائل دست در دست هم دادند تا «باد ما را خواهد برد» در سینماهای ایران روی پرده نرود. البته شنیده می‌شود این فیلم فقط به دلیل مایل نبودن کیارستمی برای حذف یکی از رباعی‌های خیام که در جریان دیالوگ‌ها مطرح می‌شود، پروانه نمایش عمومی دریافت نکرده است. این در حالی بود که این فیلم غیر از نمایش‌های جشنواره‌ای در 11 کشور به نمایش عمومی درآمد. ایتالیا، آلمان، آمریکا، بریتانیا و فرانسه از جمله کشورهایی بودند که این فیلم کیارستمی را اکران کردند.

«آ.ب.ث.آفریقا» اکران محدودی در ایران داشت، هرچند که این فرصت از سوی دوستداران سینمای کیارستمی مورد توجه قرار گرفت و سینماکانون که به عنوان سالن نمایش‌دهنده این اثر انتخاب شده بود با حضور گسترده تماشاگران مواجه می‌شد. البته زمان اکران عمومی این فیلم با اکران «شب یلدا» و «سگ کشی» همزمان شد. اکران در یک سینما و همزمانی با اکران فیلم‌های پرسر و صدایی همانند «شب یلدا» و «سگ کشی» مانع از آن شد که فیلم کیارستمی که بعد از نزدیک به یک دهه در سینماهای ایران روی پرده می‌رفت، خبرساز شود. این فیلم در جریان اکران جهانی خود در کشورهای آمریکا، فرانسه و بریتانیا به نمایش درآمد.

«پنج» که در سال 1382 توسط کیارستمی ساخته شد نه تنها در ایران امکان اکران به دست نیاورد در سطح بین‌المللی نیز غیر از نمایش در جشنواره‌های مختلف از جمله کن، تورنتو، ونکوور و کپنهاگ فرصتی برای نمایش به دست نیاورد اما برخلاف «پنج» فیلم سینمایی «ده» کیارستمی در اکران عمومی کاملاً‌ موفق عمل کرد و نظرها را به فیلمی تازه و متفاوت از این فیلمساز مولف جلب کرد. 

«ده» با تمام ویژگی‌هایی که به لحاظ ساختاری داشت به دلایلی همانند حجاب نامناسب بازیگر در چهار اپیزود از این فیلم و برخی جملاتی که در فیلم مطرح می‌شد در مجموع حدود چهار پنج دقیقه از فیلم را شامل می‌شد که باعث شد به دلیل مایل نبودن کیارستمی به حذف بخش‌هایی از فیلمش پروانه نمایش دریافت نکند و از اکران عمومی باز بماند اما هرچند که «ده» اکران عمومی نشد اما CD‌های آن به صورت قاچاق در بازار عرضه شد تا بالاخره مخاطب علاقمند به سینمای کیارستمی امکانی برای تماشای اثر تازه این کارگردان به دست آورد.

کیارستمی واکنش به نسخه‌های غیرقانونی فیلم خود در ایران، آن را روشی برای ارتباط‌گیری مخاطب با سینمایش دانست و مخالفتی اظهار نکرد. «10 روی ده» که در اصل مستندگونه‌ای در مورد فیلمسازی عباس کیارستمی بود به عنوان فیلم افتتاحیه جشنواره فیلم تصویر هنرمند در سال 1383 به نمایش درآمد و مخاطبان که در ظرفیت محدود سالن نمایش خانه هنرمندان امکان تماشای فیلم را به دست آورده بودند در حضور کیارستمی به تماشای این اثر نشستند. اما بعد از این فرصت «10 روی ده» هم نتوانست اکران عمومی شود.

«شیرین»‌ در اولین نمایش جهانی خود در جشنواره ونیز به نمایش درآمد. واکنش‌هایی که نسبت به این فیلم کیارستمی نشان داده شد، حرف و حدیث‌های بسیاری را به وجود آورد. نکاتی که مخالفان سینمای کیارستمی را بر سر ذوق آورد تا بارها و بارها تکرار کنند که عمر سینمای کیارستمی به سرآمده، هرچند که دوستداران سینمای کیارستمی و همان گروه محدودی که امکان تماشای فیلم را به دست آوردند آن را به عنوان فیلمی متفاوت در کارنامه کاری این فیلمساز پذیرفتند. «شیرین» هم مانند دیگری ساخته‌های کیارستمی در سال‌های اخیر همچنان امکان اکران در ایران را به دست نیاورده است و بعید به نظر می‌رسد به این دلیل که بدون کسب پروانه ساخت از اداره کل نظارت و ارزشیابی تولید شده است، پروانه نمایش عمومی دریافت کند.

سهم کیارستمی از اکران ایرانی
فیلم‌های کیارستمی از «گزارش» تا «زیر درختان زیتون» همگی در ایران روی پرده رفتند و از میان این‌ها «زیر درختان زیتون» و «خانه دوست کجاست» بیش از سایر فیلم‌ها مورد توجه قرار گرفت و مخاطبان را به سالن‌های سینما دعوت کرد. هرچند که تماشاگران فیلمهای کیارستمی همواره متفاوت از قشری بودند که صرفاً سینمار ا به عنوان یک سرگرمی می‌شناختند و به سینما می‌رفتند تا قصه‌ای برایشان روایت شود. اما جریان اکران فیلم‌های کیارستمی در ایران از نیمه دهه 70 مسیری دیگری پیدا می‌کند و این بار اغلب فیلم های کوتاه این سینماگر امکان نمایش‌های محدود را به دست می‌آورد. جشنواره تصویر هنرمند یکی از معدود عرصه‌هایی بوده که شرایطی برای نمایش فیلم‌های کوتاه و مستند کیارستمی به وجود آورده است.

کیارستمی در سال‌های اخیر کارگاه‌هایی با عنوان فرش، تاکسی، در و باد در ایران برگزار کرده است که آثار تولید شده در این کارگاه‌ها توسط این فیلمساز سرشناس در جشنواره تصویر هنرمند به نمایش عمومی درآمده است و اتفاقاً استقبال گسترده‌ای هم از این نمایش‌های محدود صورت گرفته به گونه‌ای که مسئولان برگزاری این جشنواره فیلم را همزمان در دو سالن بتهوون و ناصری خانه هنرمندان به نمایش گذاشته‌اند. از دیگر آثار کیارستمی که در جریان این جشنواره به نمایش درآمده می‌توان به «پرنده ها»، «تخم مرغ ها»، «نامه‌ها» و «جاده ها» اشاره کرد.

اظهارات درباره اکران فیلم‌های کیارستمی
بعد از آنکه امکان اکران از فیلم‌های کیارستمی در سینماهای ایران گرفته شد، هر از گاهی به بهانه ساخت فیلم تازه‌ای بحث‌ها در مورد چرایی اکران نشدن فیلم‌های این کارگردان به میان می‌آید و در این میان اظهار نظرهای متنوعی صورت می‌گیرد. سه سال قبل زمانی که کیارستمی در نیویورک به سر می‌برد و در مورد اکران نشدن فیلم هایش در ایران با نیویورک تایمز گفت و گو کرده بود، محمود اربابی رئیس اداره کل نظارت و ارزشیابی اعلام کرد آماده است موانعی را که بر سر راه اکران فیلم‌های کیارستمی وجود دارد، برطرف کند. 

البته از زمانی که اربابی این سخن را اظهار کرد سه سال می‌گذرد و در این سال‌ها نه تنها فیلمی از کیارستمی در ایران اکران نشد بلکه زمانی که صحبت‌ها در مورد نمایش فیلم تازه او با عنوان «رونوشت برابر اصل» به محافل مطبوعاتی راه پیدا کرد یکی از اعضای شورای صدور پروانه نمایش اکران فیلم کیارستمی را در ایران غیرممکن عنوان کرد.

جمال شورجه در این زمینه گفت و گویی انجام داد و گفت: «فیلمی که شخصی ساخته شده و پروانه ساخت نداشته باشد، نمی‌تواند اکران شود. پخش لوح فشرده آثار اینچنینی و اکران خصوصی آنها ممنوع و پیگرد قانونی دارد.» همه این حواشی در مورد فیلم کیارستمی در ایران از آن رو شکل گرفت که کیارستمی گفت و گویی با خبرنگار ایتالیایی سینه‌یوروپ انجام داد و در این گفت و گو به وضعیت فیلمش در ایران اشاره کرد و در خبر آمد که DVD فیلم در ایران عرضه خواهد شد.

هرچند که منظور از این عرضه همان نحوه پخش فیلم‌های قبلی همانند «ده» بوده که در بازار قاچاق ارائه می‌شدند اما برخی خبرسازی‌ها موجب شد تا شورجه در اظهار نظری نامرتبط اعلام کند فیلم کیارستمی نمی‌تواند در ایران به نمایش عمومی درآید. 

نه وعده رفع مشکل اکران فیلم‌های کیارستمی در ایران که از سوی رئیس اداره کل نظارت و ارزشیابی اظهار شد و نه منع اکران فیلم کیارستمی توسط جمال شورجه تغییری در شرایط اکران فیلم‌های این فیلمساز جهانی در داخل مرزهای ایران به وجود نمی‌آورد زیرا تصور می‌شود مدیران سینمایی که در این زمینه موظف هستند، دغدغه‌های دیگری غیر از ایجاد دسترستی معقول و مناسب تماشاگران به فیلم‌های سینماگری دارند که فیلم‌های او در شرق و غرب کره زمین روی پرده می‌رود و تحسین همگان را برمی‌انگیزد.