چالش‌ نمایش چهره امام رضا(ع) در یک سریال

سریال «ولایت عشق» ۱۷ سال قبل در صداوسیما ساخته شد؛ تلویزیون سه سالی بود که تجربه تولید و پخش سریال «امام علی (ع)» را پشت سر گذاشته بود که تولید سریالی درباره امام رضا (ع) به مهدی فخیم‌زاده پیشنهاد شد.
 
به گزارش ایسنا، فخیم‌زاده پیش از «ولایت عشق»، مجموعه تاریخی مذهبی «تنهاترین سردار» را ساخته بود که به روایت زندگی امام حسن مجتبی (ع)، قضیه صلح او با معاویه و شرایط جامعه اسلامی و شیعیان، پس از درگذشت او می‌پرداخت. این سریال، اولین مجموعه سیما فیلم درباره شخصیتی مذهبی بود و قبل از آن، حتی سریال «امام علی (ع)» هم در خود شبکه اول ساخته شده بود.
 
بعدها تجربه همکاری فخیم‌زاده با سیمافیلم در «ولایت عشق» هم ادامه پیدا می‌کند. خودش در بخشی از خاطراتش درباره سریال امام رضا (ع) می‌گوید: «برای این کار تردید داشتم و آقای حیدریان به من گفت که بروم و با خود امام رضا (ع) مشورت کنم و سیما فیلم برای رفتن به مشهد برایم بلیت گرفت. من با آقای دیگری رفتم و در مسجد گوهرشاد از هم جدا شدیم و قرار یک ساعت بعد در آن مکان را گذاشتیم. آن جا مردم من را شناختند و سلام و علیک می‌کردند. من ضبطی به همراهم بردم و از مردم سوال می‌کردم که چرا امام رضا(ع) در این جا دفن است؟ خیلی‌ها نمی‌دانستند که حتی امام عرب است و فکر می‌کردند ایشان رگ و ریشه ایرانی دارد. من دیدم که مردم به دیدن امام خود در مشهد می‌روند و خواسته‌هایی دارند و امام رضا(ع) در وجود مردم زنده است و اگر دست به این کار بزنیم حتی ممکن است باعث سست کردن اعتقاد مردم شویم! خیلی گذشت و ماجرا برایم حل شد.»
 
فخیم‌زاده پس از اینکه تجربه «تنهاترین سردار» را از سر می‌گذارند، تصمیم می‌گیرد در «ولایت عشق» دست به ابتکار بزند. او یک سال وقت صرف تحقیق می‌کند و یک سال برای نگارش فیلمنامه‌ وقت می‌گذارد. او هم مانند اغلب همکارانش در ساخت سریال‌ مذهبی با چالشی به نام نشان دادن چهره معصومان روبه‌رو است و سعی می‌کند در این بخش دست به ابتکار بزند.
 
نتیجه این می‌شود که در سریال «ولایت عشق»، معصوم حضور فیزیکی داشته باشد و صدایش هم شنیده شود.
 
فخیم‌زاده در بخشی از خاطراتش درباره «ولایت عشق» یادآور می‌شود: «این مساله را در شورای سیما فیلم مطرح کردم که نمی‌توانم راجع به کسی فیلم بسازم که شخصیت محوری ماجرا باشد و در تمام مدت او را نبینیم و از زبان آدم‌های دیگری درباره‌اش بشنویم. این درام نمی‌شود و وجه نمایشی‌اش ناقص است. سنت این بود که تا قبل از «ولایت عشق» چییزی از معصومان نشان داده نشود. آن‌ها فرصتی برای جواب دادن به من خواستند؛ البته در این زمینه نظرات مراجع متفاوت است و آقای حیدریان به من گفتند صلاح نیست که چهره را نشان دهیم و از من پرسید که خودت جرأتش را می‌کنی؟ و من گفتم نه! آقای رضاداد که خیلی باهوش و متخصص بود ما را به مرکز صبا راهنمایی کرد و گفت دستگاهی در آن جا است و می‌شود کاری کرد. آن جا تست نورانی کردن شخصیت را انجام دادیم.»
 
او با اشاره به موضوع پُرمناقشه‌ی تصویری کردن چهره معصومان، ادامه می‌دهد: «در آن زمان چهره معصومان را به یاد آوردم که زمان کودکی‌ام عکسشان در خانه مادربزرگم بود و صورتشان هاله نور داشت. در نهایت با آقای فرخ نعمتی صحبت کردیم که نقش امام معصوم را بازی کند و ایشان هم با میل و رغبت بازی کرد به این شرط که بعد صورتش را نورانی کنیم و به کسی هم نگوییم بازیگر این نقش کیست! برای نمایش چهره معصوم چراغ خاموش جلو رفتیم و به جز من و آقای حیدریان و رضاداد و آقای لاریجانی کسی از این موضوع خبر نداشت. هر کسی هم می‌پرسید می‌گفتیم همان سنت قبلی است! وقتی زمان پخش رسید من خیلی آشفته بودم که چه اتفاقی قرار است بیفتد و خوشبختانه اتفاقی نیفتاد و دیگر در قسمت هفتم و هشتم آقای مکارم شیرازی نامه تائیدیه را نوشت و آقای لاریجانی عنوان کرد که آن نامه در ابتدای سریال آورده شود و مشکلات هم حل شد اما من دیدم که این یک بار حل شد و بعدها باید چه کنم؟!»
 
با این همه مهدی فخیم‌زاده از آن دست کارگردانانی است که می‌گوید علاقه‌ای برای نمایش چهره معصومان ندارد و درباره علت آن چنین توضیح می‌دهد:
 
«به خاطر این که هر کسی اعتقاداتی دارد نمی‌توان این کار را کرد. همان زمان فکر کردم کدام بازیگر را باید جای امام رضا(ع) بگذارم؟! چون این امام برای هر کدام از ما یک تصویر زیبا دارد و این زیباترین چهره وقتی به شکل عینی دربیاید، حتما می شکند. در نتیجه من صلاح نمی دانم که معصوم را نشان دهم و از طرفی همان زمان به شک افتادم که گفتن جزئیات زندگی ائمه برای مردمی که ارادت بسیاری دارند اصلا لازم است؟!»
 
«مدیوم تصویر این قدرت را ندارد که بتواند به تمامی موجب انتقال مفاهیم دینی شود.»؛ این جمله‌ای است که کارگردان ولایت عشق، پس از سال‌ها ایفای نقش و ساخت سریال‌های مذهبی تاریخی به آن رسیده است.
 
اما فرخ نعمتی، همان بازیگری که ۱۷ سال قبل نقش امام رضا (ع) را بازی کرد، بدون اینکه چهره‌اش نشان داده شود، خاطراتش از این ایفای این نقش را برای خبرنگار ایسنا چنین روایت می‌کند،
 
«زمانی که در ابتدای کار ایفای نقش آن بزرگوار را به من پیشنهاد دادند، طبیعی است که فضای خاصی ایجاد شد که من از گفتن و حرف زدن درباره آن عاجز هستم. شاید دیگران با اشاره به نقشی که در سریال «ولایت عشق» داشتم، می‌گفتند با این اقدام موهبتی نصیب من شده و من انتخاب شدم. در آن زمان وقتی به گوش اطرافیان می‌رسید که من قرار است نقش امام رضا(ع) را ایفا کنم، همه می‌گفتند مگر می‌شود نشان داده شود، مگر می‌شود چهره امام رضا(ع) دیده شود. این یک سوال برای همه بود و امروزه برای خیلی‌ها هنوز این سوال مطرح است که امکان نداشت چهره امام رضا(ع) نشان داده شود؟ اما به اعتقاد من همین‌قدر هم، به ما نشان می‌دهد که ما چقدر موفق بودیم.»
 
نعمتی در بخشی دیگر از صحبت‌هایش چنین می‌گوید: «در آن زمان وقتی می‌خواستیم سریال «ولایت عشق» را کار کنیم به دلیل اینکه بخشی از آن کار خیلی برایمان شناخته شده نبود و نمی‌دانستیم تا چه مرزی می‌توانیم در این زمینه پیش برویم به عنوان بازیگر دلهره و نگرانی داشتم؛ چرا که معتقدم یک بازیگر همیشه مثل یک کودک کلاس اولی می‌ماند که خودش را خالی از همه چیز و هر نوع پیش‌داوری در اختیار فردی به اسم کارگردان می‌گذارد.»
 
بازیگر نقش امام رضا (ع) تاکید می‌کند:‌ «باید به من حق بدهید که به عنوان یک بازیگر به خاطر بازی در «ولایت عشق» به خودم ببالم. به خاطر «ولایت عشق»ی که نزدیک به دو دهه از آن می‌گذرد و گمان می‌کنم این کار بزرگترین و مثبت‌ترین قدمی بوده که در حیطه کاری‌ام برداشتم. ما با «ولایت عشق» توانستیم به ساحت مقدسی که در مملکت‌مان بسیار زیبا و والاست نزدیک شویم و گمانم این است که این اثر برای تمامی دست‌اندرکاران «ولایت عشق» قدم بزرگی بود، به ویژه برای افرادی مثل مهدی فخیم‌زاده که نقش عمده‌تری در کار داشتند.»