خطر ابرجنگ در خاک شام

در مقابل، جنگنده‌های روس نیز از ارتفاع پایین مزاحم این ناوشکن آمریکایی شده‌اند. همچنین دولت سوریه در اطراف دمشق و مناطق تحت کنترل خود در حالت آماده‌باش است. شواهد از پیوستن نیروهای بریتانیا و فرانسه برای حمله نظامی به سوریه حکایت دارد.

به گزارش دنیای اقتصاد، بوی جنگ از «شام» به مشام می‌رسد. ناوشکن آمریکایی «یو‌اس‌اس دونالد کوک» مجهز به موشک‌های «تاماهاک» در شعاع ۱۰۰ کیلومتری از بندر طرطوس سوریه مستقر شده است.

انتظار می‌رود طی روزهای آینده هم ناوشکن «یواس‌اس پورتر» وارد آب‌های مجاور سوریه شود. در مقابل، جنگنده‌های روس نیز از ارتفاع پایین مزاحم این ناوشکن آمریکایی شده‌اند. همچنین دولت سوریه در اطراف دمشق و مناطق تحت کنترل خود در حالت آماده‌باش است. شواهد از پیوستن نیروهای بریتانیا و فرانسه برای حمله نظامی به سوریه حکایت دارد.

اوضاع سوریه بحرانی است. بوی جنگ از «شام» به مشام می‌رسد. آمریکا و متحدانش در برابر رژیم اسد و متحدانش درحال صف‌آرایی هستند. ماجرا از آنجا شروع شد که اعلام شد در دومای سوریه (آخرین شهر در کنترل شورشیان در سوریه) بار دیگر از سلاح‌های شیمیایی استفاده شده است.

پس از انتشار این خبر و تایید استفاده از تسلیحات شیمیایی جدال روسیه- آمریکا به شورای امنیت کشیده شد. «نیکول گوته»، گزارشگر سی‌ان‌ان در ۱۰ آوریل ۲۰۱۸ در این باره به نقل از «نیکی هیلی»، سفیر آمریکا در سازمان ملل نوشت، آمریکا به این مساله واکنش نشان خواهد داد.

وی افزود: «بار دیگر از تسلیحات شیمیایی علیه زنان، مردان و کودکان استفاده شد. تاریخ لحظه‌ای را ثبت خواهد کرد که شورای امنیت یا از مسوولیت شانه خالی کرده یا ناکامی مطلق خود در حمایت از مردم سوریه را نشان داده است. در هر صورت، آمریکا پاسخ خواهد داد.» سفیر آمریکا در سازمان ملل که گویی با همتای روس خود دچار جدال لفظی شده بود، ادعا کرد: «رژیم روسیه- که دستانش به خون فرزندان سوریه آلوده است- با تصاویر قربانیان احساس شرمساری نمی‌کند.»

وی افزود: «موضوع امروز مناقشه آمریکا و روسیه نیست بلکه مساله کاربرد غیرانسانی سلاح شیمیایی است؛ اقدام نکردن ما در این زمینه دیگر مبنای عقلانی ندارد. روسیه می‌تواند جلوی این قتل عام را بگیرد.» هیلی افزود: «مانع‌تراشی روسیه در شورای امنیت دیگر ما را گروگان نخواهد گرفت. آمریکا مصمم به پاسخگو کردن هیولایی است که بمب شیمیایی بر سر مردم سوریه انداخت. جلسات ادامه دارد و تصمیمات مهمی درحال بررسی است.»

در مقابل، نماینده روسیه در جلسه شورای امنیت خطاب به آمریکایی‌ها گفت: «هرجا که می‌روید هرج‌ومرج به جا می‌گذارید.» «مایک هنا»، گزارشگر الجزیره نیز در گزارش ۱۰ آوریل خود به نقل از «واسیلی نبنزیا»، سفیر روسیه در سازمان ملل، اخبار مربوط به استفاده رژیم اسد از سلاح شیمیایی را «اخبار جعلی» خواند و افزود: «روسیه آماده است بازرسان خود را به مناطقی که سلاح شیمیایی استفاده شده بفرستد تا حقیقت را کشف کند.»

به‌دنبال این موضع‌گیری، خبرگزاری France ۲۴ نیز اعلام کرد که روسیه احتمالا با قطعنامه سازمان ملل در مورد بازرسی احتمالی از حمله شیمیایی در دوما همکاری خواهد کرد. از سوی دیگر، ولادیمیر پوتین نیز اظهارات همتای آمریکایی خود و سایر مقام‌های این کشور را «تحریک‌آمیز» خواند و افزود به آمریکا درباره پیامدهای شدید در صورت حمله به سوریه هشدار داده شده است.

جنگ لفظی محدود به روسیه و آمریکا نبود. بلکه نمایندگان کشورهای بریتانیا و فرانسه هم اعلام کردند در کنار آمریکا ایستاده و از تحقیقات در مورد استفاده از سلاح‌های شیمیایی حمایت می‌کنند. «نیکول گوته»، گزارشگر سی‌ان‌ان می‌نویسد ترامپ تهدید کرده که اسد «هزینه گزافی در استفاده از این تسلیحات خواهد پرداخت.» پیش از این رئیس‌جمهور آمریکا در توییتی به‌شدت به بشار اسد تاخته بود. با این حال، با توجه به رویکرد سفت و سختی که آمریکایی‌ها در پیش گرفته‌اند، لاوروف، وزیر خارجه روسیه، خطاب به طرف آمریکایی اعلام کرد که «هیچ‌کس به شما این اختیار را نداده که نقش ژاندارم و پلیس جهان را بازی کنید... به شما هشدار می‌دهیم که وارد فاز قانونی شوید.»

آیا جنگ در راه است؟

برآورد روس‌ها این است که استفاده از سلاح شیمیایی در دوما بهانه‌ای به‌دست واشنگتن برای اقدام نظامی خواهد داد. سخنان دو روز اخیر ترامپ هم باعث شده آرایش جنگی میان این دو کشور در سوریه شکل بگیرد. ترامپ اعلام کرد که آمریکا درحال بررسی «تصمیم مهم درباره سوریه» است. او روز دوشنبه اعلام کرد که طی ۲۴ یا ۴۸ ساعت آینده تصمیمات مهمی در مورد سوریه گرفته خواهد شد.

به‌دنبال این سخنان و موضع‌گیری‌ها، ناوشکن آمریکایی «یواس‌اس دونالد کوک» مجهز به موشک‌های «تام‌هاک» در شعاع ۱۰۰ کیلومتری از بندر طرطوس سوریه مستقر شده‌اند. انتظار می‌رود طی روزهای آینده هم ناوشکن «یواس‌اس پورتر» وارد آب‌های مجاور سوریه شود. در مقابل، جنگنده‌های روس نیز از ارتفاع پایین مزاحم این ناوشکن آمریکایی شده‌اند. با این حال، برخی گزارش‌ها، ایجاد مزاحمت جنگنده‌های روسیه برای این ناو را تکذیب کردند.

برخی دیگر از گزارش‌ها هم حاکی است که دولت سوریه هم در اطراف دمشق و مناطق تحت کنترل خود در حالت آماده‌باش قرار گرفته است. برخی شواهد نشان می‌دهد نیروهای مسلح بریتانیا و فرانسه در کنار برخی دیگر از کشورهای منطقه مانند ترکیه و عربستان درحال آماده شدن برای حمله نظامی به سوریه هستند. گویی اقتصاد برخی کشورها برای تحرک به‌شدت نیازمند یک حمله نظامی است.

«بنیامین حداد»، گزارشگر فارن پالیسی در ۹ آوریل ۲۰۱۸ در همین رابطه به نقل از امانوئل مکرون نوشت: «وقتی شما خط قرمزی وضع می‌کنید، اگر نتوانید آن را به اجرا درآورید، در این صورت ضعیف جلوه خواهید نمود.» بر همین اساس، مکرون در کنار ترامپ با مشخص کردن سلاح شیمیایی به‌عنوان خط قرمز در کنار آمریکا ایستاده است اما «روشن نیست آیا فرانسه می‌تواند برای عملی کردن این مساله روی آمریکا حساب کند یا خیر.»

حداد می‌نویسد؛ مکرون از وقتی به قدرت رسیده کوشیده یک دستور کار «ضداسد» را در سیاست خارجی تعریف کند. به همین دلیل او منتقد اسلاف «محافظه‌کار» خود است. به‌نظر می‌رسد فرانسه برای یافتن جای پایی در خاورمیانه، همگرایی بیشتر با آمریکا، افزایش پایگاه خود در میان سیاستمداران فرانسوی و اروپایی به یک جنگ نیاز دارد. حداد می‌افزاید: «فرانسه در قضایای لیبی در کنار بریتانیا و آمریکا نقشی کلیدی داشت و... اکنون هم نسبت به‌وجود دولت‌های ناکام (Failed States) در خاورمیانه هشدار داده است.»

بنیامین حداد به نقل از «مایکل دوکلوس»، سفیر سابق فرانسه در سوریه می‌نویسد؛ از زمان آغاز شورش‌های داخلی علیه اسد، فرانسوی‌ها همواره (از دوران سارکوزی و اولاند) مدافع رفتن اسد و حمایت از اپوزیسیون بوده‌اند. رهبران فرانسوی پس از اینکه سال‌ها تلاش کردند با رژیم حاکم بر سوریه تعامل ورزند، اکنون اعتماد خود را به‌دلیل بی‌توجهی‌های دمشق از دست داده‌اند. ظاهرا یکی از دلایل «آتش بیاری» فرانسوی‌ها در قضایای سوریه این است که دمشق اجازه نداد فرانسوی‌ها جای پایی در این مستعمره سابق بیابند.

بنیامین حداد در ادامه می‌افزاید: وقتی در سال ۲۰۱۳ در غوطه از سلاح شیمیایی استفاده شد، دولت اولاند اعلام کرد که نیروهای مسلح این کشور در کنار دولت آمریکا (اوباما) آماده انجام حملات تنبیهی است اما وقتی دولت اوباما از آن خط قرمزی که تعیین کرده بود پا پس کشید، تصمیم‌گیران فرانسوی شوکه شدند. آنها عقب‌نشینی آمریکا در حمله به سوریه (به‌خاطر استفاده از سلاح شیمیایی) را ضعف آمریکا تلقی کرده که زمینه را برای نفوذ روس‌ها فراهم ساخت.

با این حال، اکنون فرانسوی‌ها سخت می‌کوشند تا تحقیرها و ناکامی‌های دو دولت قبل را جبران کنند. ساکنان الیزه اکنون تصور می‌کنند از روس‌ها «رودست» خورده‌اند چراکه معرکه سوریه را به روس‌ها باخته‌اند. بنابراین، مدافع اقدام نظامی هستند تا هم تودهنی به مسکو بزنند، هم تحقیر گذشته را جبران کنند و هم جای پایی در معادلات آینده سوریه و خاورمیانه بیابند.

سناریوهای جنگ

اعزام ناو آمریکایی به ساحل طرطوس، «هل‌من‌مبارز» طلبیدن‌های دولت آمریکا و موضع ترامپ مبنی بر اینکه طی ۲۴ ساعت آینده تصمیمات مهمی در مورد سوریه (در کنار متحدان غربی و خاورمیانه‌ای خود) اتخاذ خواهد کرد بسیاری را به این گمان رسانده که احتمالا جنگی در راه است. در همین رابطه «اوری فریدمن»، در گزارش ۹ آوریل ۲۰۱۸ در آتلانتیک سناریوهای جنگی را چنین برمی‌شمارد:

الف) مشارکت نظامی وسیع

هیچ‌کس در دولت ترامپ (نه شخص رئیس‌جمهور، نه جیمز متیس، نه حتی بولتون که به تازگی به سمت مشاور امنیت ملی منصوب شده) علاقه ندارد که اسد را به همان شکلی کنار بزنند که صدام حسین را در سال ۲۰۰۳ از قدرت کنار گذاشتند. اما برخی حامی رویکرد سخت علیه اسد و متحدانش هستند. در سال ۲۰۱۵ بولتون اعلام کرده بود که آمریکا مدافع یک دولت مسلمان سُنی در شمال شرق سوریه و غرب عراق است.

او در مطلبی نوشت: «اگر شکست داعش در عراق و سوریه به معنای تثبیت اسد در سوریه و روی کار آمدن دولتی دست‌نشانده در عراق است (خوشحال کردن روسیه و متحدانش به قیمت ناراحتی آمریکا، اسرائیل و متحدان عرب آمریکا)، این نتیجه نه شدنی است و نه مطلوب.» کارشناسان می‌گویند آمریکا باید تصمیم بگیرد که آیا اسد را در قدرت می‌پذیرد یا خیر. اگر نپذیرد، یعنی دولت ترامپ باید از زور عریان و قدرت نظامی استفاده کند و نیروهای نیابتی و شرکای منطقه‌ای را وادارد تا «یا اسد را وادار به تقسیم قدرت کنند یا او را شکست دهند.»

رکس تیلرسون هم در زمانی که سکان وزارت خارجه را داشت، پیشنهاد کرده بود که اسد با راه‌حل‌های سیاسی کنار رود اما این هم مستلزم به کاربردن میزانی از قدرت نظامی از سوی آمریکاست. «فیصل ایتانی»، متخصص سوریه در شورای آتلانتیک، می‌گوید: «هزینه تغییر بنیادین توازن در سوریه طی سال‌های گذشته بسیار بالا رفته است.» او می‌افزاید روسیه و متحدان اسد او را بر سریر قدرت تثبیت کردند، در پرتو توجه آمریکایی‌ها به داعش، اسد و متحدانش بخش زیادی از سوریه را به تصرف خود درآوردند.

بنابراین، آنچه در سال‌های اول بحران سوریه هدفی واقع‌گرایانه و شدنی تصور می‌شد اکنون با خطر زیاد همراه است. این برای ترامپ هم مصداق دارد. به‌نظر می‌رسد کفه ترازو به نفع عقب‌نشینی آمریکا از سوریه یا لااقل هزینه‌های اندک نظامی برای این کشور باشد زیرا ترامپ به لحاظ شخصیتی هم فردی است که به‌دنبال جنگی دیگر در خاورمیانه نیست.

ایتانی می‌گوید: «از نظر من بعید است که ترامپ باور اساسی خود را کنار بگذارد و با روس‌ها و ایرانیان وارد درگیری شود.» این کارشناس احتمال می‌دهد که وقوع حمله نظامی وسیع به سوریه بعید است. هر چند اسرائیل بدش نمی‌آید ضرب شستی به نیروهای «دشمن» در سوریه نشان دهد.

ب) حمله نظامی محدود

در این سناریو محتمل است که ترامپ (با استقرار ناوهای آمریکایی در نزدیکی سوریه) برخی مناطق خاص را هدف حمله قرار دهد تا به گفته «اندرو تبلر»، محقق خاورمیانه در موسسه واشنگتن برای خاور نزدیک، «به این وسیله اسد و متحدانش را زیر فشار قرار دهد.» این حمله می‌تواند با طرح‌ها و ابتکاراتی مانند کمک‌های مرتبط با بازسازی در بخش‌هایی از سوریه که تحت کنترل اسد نیست، کاربرد دیپلماسی با روسیه و متحدان آمریکا در اروپا و خاورمیانه همراهی شود و آشکارا شورشیان سوری مورد حمایت قرار گیرند.

به گفته تبلر، این اقدام می‌تواند حمایت از اسد را بالا برده و میان ایران و روسیه بر سر حمایت از او و «کشاندن وی به میز مذاکره» شکاف به وجود آورد. به این وسیله، احتمال رسیدن به راه‌حلی سیاسی که در آن نهایتا اسد قدرت را ترک کند افزایش می‌یابد. «اما اشفورد»، از موسسه کاتو، می‌گوید اگر آمریکا از «نیروی نظامی محدود و کوچک» علیه اسد استفاده کند احتمالا این پیام را می‌دهد که ما تمایل نداریم هنجارهای راستین علیه کاربرد تسلیحات شیمیایی را به‌کار بگیریم.

در مقابل، به‌کارگیری «نیروی بسیار زیاد» هم به این معنا است که گروه‌های شورشی توانمند می‌شوند، شدت و مدت زمان جنگ افزایش می‌یابد و تلفات انسانی هم در بلندمدت افزایش می‌یابد هرچند احتمال استفاده از تسلیحات شیمیایی را کاهش دهد. با این‌حال، اشفورد می‌گوید: «حداقل این است که ترامپ ممکن است حملات هوایی سمبلیک علیه اهدافی در سوریه را به‌کار گیرد.»

سال گذشته هم در سوریه از سلاح شمیایی استفاده شده بود و ترامپ بر خلاف لفاظی‌هایش به همان رویکرد «اوبامایی» بسنده کرد. با این‌حال، باتوجه به بی‌علاقگی ترامپ به «دولت- ملت‌سازی، هرگونه اقدام نظامی احتمالا کوتاه مدت است.» از سوی دیگر، «توبیاس شیندر»، محقق در موسسه سیاست‌های عمومی جهانی در برلین، می‌گوید: «اسد به تاختن ادامه خواهد داد... تا زمانی متوقف شود که با نیرویی برتر از خود مواجه شود. این جنگ، جنگی موجودیتی است و تنها زمانی که تهدیدی موجودیتی متوجه اسد شود او تغییر مسیر خواهد داد.»

شیندر می‌افزاید یک هدف واقع‌گرایانه‌تر برای حملات محدود تحریم کسانی است که متعهد به خشونت هستند و نیز کاستن از توانایی نظامی ارتش سوریه برای آسیب زدن. وی تصریح می‌کند: «مراکز مرتبط با برنامه‌های شیمیایی، پایگاه هوایی، مراکز فرماندهی می‌تواند از جمله اهداف آمریکا باشد... حتی می‌تواند کارخانه‌های تسلیحاتی که متحدان اسد ساخته و نیروهای وفادار به او را تغذیه می‌کنند نیز هدف حملات قرار گیرد.» حتی برای ضرب شست نشان دادن به اسد می‌توان نیروها و متحدان اسد را نیز هدف گرفت.

ج) مشارکت دیپلماتیک و بشردوستانه

با توجه به عدم جذابیت گزینه‌های نظامی، اشفورد می‌گوید که بهتر است آمریکا «گام‌های دیپلماتیک و بشردوستانه» گسترده‌ای اتخاذ کند، مانند حمایت از آوارگان سوری که در کشورهای همسایه پراکنده شده‌اند و تلاش برای رسیدن به صلح در سوریه. «این طرحی است که در دولت ترامپ به فراموشی سپرده شده است.»

شیندر هم می‌گوید: «احتمالا آمریکا و متحدانش به‌دنبال کنار زدن اسد از قدرت نیستند اما باید با تبعات حضور هم به یک همزیستی دست یابند. هر سیاست جدیدی باید بر سرنوشت سوری‌های گریخته متمرکز شود و به نوعی آنها را به کشور خود بازگرداند.»

د) عقب‌نشینی نظامی

«جیمز دابینز»، نماینده ویژه در امور افغانستان و پاکستان در دولت اوباما، می‌گوید در کوتاه مدت حمله «تنبیهی برای حفظ اعتبار آمریکا لازم خواهد بود» چرا که سلاح شیمیایی یک تابو شده و در صورت عدم اقدام، اعتبار ترامپ از میان می‌رود، اما دابینز در ادامه می‌افزاید: «آمریکا باید نیروهای خود را از سوریه بیرون بکشد و با اسد رابطه برقرار کند و روابط را عادی سازد البته زمانی که اسد به نیروهای کرد که مورد حمایت آمریکا هستند خودمختاری دهد و نیروهای خارجی دیگر هم این کشور را ترک کنند.»

با این حال، دابینز معتقد است ترامپ این رویکرد را دنبال نخواهد کرد و در عوض بر «حملات محدود و درخواست‌های بی‌نتیجه مانند اسد باید برود ادامه خواهد داد.» با تمام این تفاصیل، گزارش‌های رسانه‌ای و مواضع ترامپ حاکی از احتمال وقوع حمله نظامی به سوریه است. برخی مقام‌های آمریکایی به رویترز گفته‌اند که واشنگتن به‌دنبال یک همکاری چندملیتی برای واکنش‌ نظامی به «حملات شیمیایی» اخیر در سوریه است.

ترامپ می‌گوید «گزینه‌های نظامی زیادی» وجود دارد. یک مقام دولت آمریکا که نامش فاش نشده به رویترز گفت همه گزینه‌ها روی میز است اما تائید کرد که کارهایی روی گزینه نظامی صورت گرفته‌است.

جیمز متیس وزیر دفاع آمریکا، نیز گفت:‌ «آمریکا هیچ اقدامی را کنار نگذاشته و تمامی گزینه‌ها درحال حاضر بررسی می‌شود.» این احتمال مطرح شده که کشورهای غربی (فرانسه و بریتانیا در کنار آمریکا) و خاورمیانه‌ای (ترکیه، عربستان یا برخی دیگر از کشورهای نزدیک به ائتلاف غرب) ممکن است در یک ائتلاف یا همکاری احتمالی با ایالات‌متحده نقش ایفا کنند.