مباحث شورانگیز در خصوص قرآن پیش‌برنده نیست

دهمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی نمایشگاه بین‌المللی قرآن با عنوان «وجوه‌ زیبایی‌شناختی‌ قرآن» شامگاه روز پنجشنبه، 10 خرداد با سخنرانی مهدی مطیع، دانشیار دانشگاه اصفهان، و حنیف افخمی ستوده، پژوهشگر حوزه معناشناسی و ادبیات در نمایشگاه بین‌المللی قرآن برگزار شد. پیش از برگزاری نشست مهدی مطیع در خصوص کتاب «معنای زيبايی در قرآن كريم» توضیحاتی ارائه داد.

نسبت زیبای لایه‌های زیبایی قرآنی؛ زیبایی مغفول کتاب‌الله

به گزارش ایکنا، مهدی مطیع با بیان اینکه در این کتاب تلاش کرده است تا با رویکرد معناشناسی به حوزه زیبایی‌شناسی و تفسیر قرآن پرداخته شود، گفت: زیبایی اگرچه مفهومی فطری است، اما در قرن‌های اخیر در فلسفه هنر و سایر اندیشه‌های بشری به صورت جدی مورد توجه قرار گرفته است. در این سال‌ها با توجه به رویکرد جهان به معنویت، هنر و زیبایی، نیاز جدیی به نظریه‌پردازی در خصوص زیبایی در معارف قرآن کریم احساس می‌شود.

وی افزود: کتاب قبل از آن در خصوص هنر اسلامی بود اما در رویکرد زیباشناسی قرآن به نظر می‌رسید در حوزه محتوا کار جدیی انجام نشده بود، نگرانی این کتاب در جستجوی معنای زیبایی بود که همه تشنه آن هستند. تلاش این کتاب این بود که از قرآن کمک بگیرد تا آدمی را هم واجد زیبایی و هم مدرک زیبایی کند. در ابتدای کتاب سیری از زیبایی‌شناسی در تاریخ اندیشه ارائه شده است. فصل اول کتاب به دیدگاه های نظری این حوزه می‌پردازد و تاکید کتاب این است که تحت تاثیر این قالب‌ها قرار نگیرد و سعی کرده، طرح زیبایی‌شناسی قرآن را به صورت مستقل پیش ببرد. فصل دوم سعی می‌کند روش‌هایی از معناشناسی را با مطالعات قرآن بومی‌سازی کند.

وی تصریح کرد: زیبایی‌شناسی بیشتر توصیفی است، اما این کتاب گریزی نداشت که به حسن و زیبایی هنجاری بپردازد. دو فصل بعدی اصول کتاب را تشکیل می‌دهند، فصل سوم در خصوص قرآن به مثابه نظریه‌پردازی زیبایی‌شناسی و در فصل بعدی در خصوص قرآن به مثابه داور زیبایی مباحثی مطرح شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در پایان توضیحاتش در خصوص این کتاب گفت: در این کتاب شبکه معنایی و نظام معنایی زیبایی در قرآن بررسی شده و در نهایت تلاش شده تا جمع نظرات و ارزش افزوده در خصوص فهم قرآن بیان شود. نکته اصلی این کتاب تلاش برای حرکت از فضای زیبایی به فضای ورای زیبایی است تا از این دریچه به موضوع نگاه کند.

زبان اعم از ساختارهای نحوی است

افخمی‌ستوده اولین سخنران نشست اصلی در آغاز مباحث خود گفت: بخشی از تز دکترای بنده در خصوص زیباشناسی و علم معنای بود و از آنجا که حتی برای زبان فارسی مهم‌ترین منبع بررسی زیبایی‌شناسی سخن قرآن است، ناچار بودیم که در خصوص زیبایی‌شناسی قرآن بحث کنیم.

وی افزود: یکی از وجوه جدی قرآن کلام آن بوده و این کتاب در این زمینه و اینکه مثل قرآن بیاورند تحدی بیاورند. یکی از دلایلی که اعتبار آن هنوز پا برجاست و اینکه نمی‌توان کلامی مانند قرآن آورد وجود دارد این است که قرآن اعجاز بلاغی دارد. این اعجاز مدت‌ها میان معتزله و اشاعره محل مناقشه بوده است. بعد از گفت‌وگوهای میان این دو قاضی عبدالجبار معتزلی نظری می‌دهد که جرجانی اشعری آن را می‌پذیرد و به شدت بسط می‌دهد که مفهوم نظم است و در این خصوص زمخشری حق مطلب را ادا کرده است و پس از او دستاورد مهمی نداریم. امثال افرادی مانند سکاکی در قالب‌سازی ساده‌شان نبوغ زمخشری را به چارچوب ساده‌ای تبدیل کرده‌‌اند.

وی تصریح کرد: پژوهشگر حوزه معناشناسی و ادبیات در نظر مفسری مانند زمخشری که تفسیر کشاف را نوشته است و حافظ تحت تاثیر این تفسیر بوده، ظاهر و باطنی وجود ندارد. اصولا معنا اتفاقی است که در زبان روی می‌دهد و حتی استعاره‌ها خالق معنی هستند و این بدان معناست که معنا در زبان رخ می‌دهد و با اصطلاحات فصل، حصر و ... رویکردها به آیات می‌تواند متفاوت باشد و قدم اول درک هر معنایی درک زبان آن است.

این پژوهشگر حوزه معناشناسی و ادبیات ادامه داد: نزد بزرگان ما این مفاهیم وجود داشته است، هر چند برای آن تعریفی ارائه نمی‌کردند. در مقایسه‌ای که بین آیات در تفاسیر شده است به این پرداخته شده است که چرا وا‌ژه‌ای در قرآن آمده است. زبان اعم از ساختارهای نحوی در محورهای هم‌نشینی و جانشینی است.

قرآن زیبائی را تعریف می‌کند

مهدی مطیع سخنران بعدی این نشست در ادامه گفت: وقتی سخن از ابعاد مختلف قرآن سخن می‌گوییم، از آنجا که قرآن عمق دارد و به لایه‌های قرآن نیز نگاه می‌کنیم، قرآن در همه لایه‌ها زیبایی دارد، در ظاهر زبانی، فواصل آیات، ریتم‌، ضرب‌آهنگ، انتخاب واژگان و لحن ها بسیار زیباست. قرآن از نظر ادبی بسیار زیباست و پر از صنایع ادبی و زوایای دید زیبا در داستان‌هاست.

وی تصریح کرد: قرآن به قدری زیباست که وقتی از زشتی سخن می‌گوید هم زیبا سخن می‌گوید و وقتی از جهنم سخن می‌گوید که این آیات از غرر آیات هستند و گاهی ضرب آهنگ این آیات از آیات مربوط به بهشت زیباست.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه قرآن در لایه‌های حکمی، پند و اندرز و محتوا هم زیباست، گفت: ساختارهای به هم پیوسته کتاب الله زیباست. تناسب و تناسق آیات نیز در این راستا می‌تواند مد نظر باشد. در ابتدا به نظر می‌رسد آیات از هم جدا هستند و در تناسق آیات ارتباط زیرساختی آیات مشخص می‌شود.

مطیع افزود: زیبایی تجلی حسن الهی توسط قرآن معرفی می‌شود و جایی حسن، قرآن را معرفی می‌کند که فراتر از زیبایی است، وقتی قرآن وصف احد را می‌گوید، احد زیبایی را تعریف می‌کند و در یک سری مراتب قرآن زیبایی را تعریف می کند قرآن از کمال فراتر می‌رود.

وی ادامه داد: قرآن هم داور و هم نظریه‌پرداز زیبایی است، از طرفی کتاب الله دو وظیفه تعلیم و تزکیه دارد. تعلیم به بعد نگرشی قرآن باز می‌گردد، اما دانایی به معنای عمل نیست و منوط به انگیزش در من است و تزکیه حاصل اثرگذاری است. اگر قرآن روی من اثر نگذارد، تزکیه نمی‌شوم. از این رو علاوه بر درک شناخت‌شناسی، نیازمند درک زیبایی‌شناختی از قرآن داریم که شرط تزکیه قرآن است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان تصریح کرد: بحث دیگری که وجود دارد این است که ارتباط لایه‌های زیبایی قرآن حتی لایه ورای زیبایی با یکدیگر زیبا هستند و به جز تفاسیر عارفان از درک این لایه محروم بوده‌اند، ایشان مهندسی زیبای این لایه‌ها را درک کرده‌اند.

مطیع ادامه داد: اگر نگوییم هر ارتباطی زیباست، می‌توانیم بگوییم هر زیبایی محصول نوعی پیوند و ارتباط است در هر چهره زیبا ارتباط خاصی بین اجزا می توان یافت در هر قامت موزون نسبت بین اعضا مشهود است هر آهنگ دلنشینی محصول ربط دلنشین نت‌هاست. اگر کلمات به خوبی به هم مربوط شوند، جمله‌ای تحسین برانگیز آفریده خواهد شد و آنجا که جملات دست در دست هم دهند، گفتاری اعجازآمیز به وجود خواهد آمد.

وی افزود: زیبایی هستی به ارتباط و پیوند بین اجزا لایه‌‎هایی آن است و قرآن کریم ربط همه شئون هستی است، چون در همه جای هستی کشیده شده از احد تا آیات، قرآن کریم ربطی است بین دو عالم فرق و جمع، با نزول قرآن واحد با کثیر سخن می‌گوید و در باز خواندن آن کثیر به واحد بر می‌گردد، پس قرآن مجید جامع فرق جمع است و حاضر در وحدت و کثرت؛ همان طور که گوینده قرآن حاضر و عالم غیب و شهادت است، هم اول و هم آخر و هم ظاهر و هم باطن است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه قرآن کریم هم در فرق کلمات و آیاتش زیباست، گفت: کتاب الله هم در جمع آیات گوی حسن را ربوده است. و هیچ کتابی چون قرآن نیست که حتی فرق حروفش سرشار از سر و رمز و راز معنا باشد. این حضور در فرق مانع از جمعیت او نگشته است و از این رو در مقام فرق فرقان است و هم در مقام جمع قرآن و یکی از دو لفظ بیان شده برای ترجمه لفظ قرآن جمع و مجموعه است.

وی ادامه داد: قامت رعنای قرآن جمع است که قامت و قیام کمال جمعیت آثار است و آنچه قیام می‌کند همه آثار وجودی‌اش بر وی مترتب می شود و قرآن خود قیامتی است که کلام قیوم است و دیگر اسما حسنی او در کلام او متجلی است به قیومیت و به این نام نیز در قرآن ظهور یافته است. قرآن هدایت به اقوم می‌کند و قیام‌بخش است، قیام و قیامت جمع و حشر اجزا و ربط است.

سخن از ظاهر و باطن آیات دقیق نیست

در ادامه این نشست افخمی‌ستوده گفت: روش علمی تعاریفی دارد، برای مثال اگر در متن استدلالی اشتراک لفظ باشد چیزی را اثبات نخواهد کرد. سخن از اینکه یک حرف از حروف قرآن هم به باطن ربط دارد، شاعرانه است اما مصداق این حرف چیست. اینکه قرآن متن کاملی است درست است، اما قرن‌ها بحث شده است که آیا قرآن بودن قرآن به خاطر سجع و ادبیات آن است و یا چیز دیگری.

این پژوهشگر تصریح کرد: اگر بخواهیم راجع به زیبایی قرآن صحبت کنیم آیا اول باید از اختراع چرخ آغاز کنیم و یا یک سری بحث ها شده است و بعد بحث‌های جدی‌تری وجود دارد. در خصوص نظم قرن ها بحث بوده که آیا نظم قرآن تنها در یک آیه قابل بررسی است و یا مراد در کل قرآن است؟

وی افزود: دعواهای جدی در این مباحث وجود داشته و موضوع مباحث کلامی بوده است اما در بیان دکتر مطیع بحث‌ها با هم و غیرعلمی مطرح شده است. اگر می‎‌خواهیم در مطالعات قرآنی به جایی برسیم، باید حرف‌های‌مان مصداقی و قابل اثبات و رد باشد گزاره‌های شور انگیز در خصوص قرآن علمی و پیش‌برنده نیست، هر چند جذاب باشد.