کتاب «علوم قرآن» جوان امروز را قانع نمی‌کند

نشست نقد و بررسی کتاب «علوم قرآنی؛ اعجاز و تحریف‌ناپذیری» با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین مهدوی‌راد، احمد پاکتچی، مجید معارف و محمدکاظم شاکر بعد از ظهر امروز ۱۸ شهریورماه در سالن اندیشه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

به گزارش ایکنا، معارف یکی از مولفان این کتاب، در آغاز این نشست گفت: حدود ۷ یا ۸ سال قبل آقای نجارزادگان به بنده گفتند بیاییم برای برنامه‌‎های آموزشی مقطع ارشد کتاب‌هایی را تدوین کنیم که بنده گفتم من مباحثی در خصوص وحی دارم. چنانچه می‌دانید ایشان یکی از قوی‌‎ترین کارها را در ایران در خصوص تحریف‌ناپذیری دارند. بنده بحث وحی و ایشان بحث تحریف‌ناپذیری را انجام دادند که این کتاب را به سازمان سمت برای نشر دادیم که آقای نجارزادگان پیش از چاپ به بنده پیشنهاد دادند که آقای مهدوی‌راد مباحثی در خصوص اعجاز دارند که برای نشر به این کتاب افزوده شود که بنده هم قبول کردم. این مطلب یک سال بعد آماده شد در این فرایند مسئله رویا‌پنداری وحی به عنوان یک شبهه مطرح شد و من که بحث وحی را تهیه کرده‌ بودم، مباحث را با توجه به این شبهه دکتر سروش به روز کردم و مسئله رویا‌پنداری وحی را در دو صفحه تهیه و به کتاب اضافه کردیم. مسئله ویراستاری توسط بنده انجام شد تا سه قلم یکی شود.

وی تشریح کرد: به بخش وحی از دو منظر می‌توان نگریست و در این کتاب این دو منظر در نظر گرفته شده است. اولین منظر تاریخ قرآن است و بر اساس آن روایت‌های مربوط به نزول وحی بررسی می‌شود. از منظر دیگر وحی بحثی مربوط به علوم قرآن است.

استاد دانشگاه تهران افزود: در این کتاب سعی شده است بین نگاه‌های سنتی و امروزی در ماهیت‌شناسی وحی جمع شود. تلاش بنده پاکسازی و زدودن برخی از خرافات در حوزه روایات مخصوص وحی بوده است. در بخش مربوط به بنده یا بخش وحی، نگاه شیعی بر سنی غلبه دارد. همچنین نگاه ما به مباحث روشنفکری انتقادی بوده است. از این رو ما تجربه دینی را نقد کرده و ثابت کرده‌ایم وحی برتر از تجربه دینی است. همچنین در این بخش بحث رویاپنداری وحی، نقد شده است.

معارف با طرح این پرسش که چرا در این کتاب با نگاهی درون دینی و درون مذهبی مباحث سامان داده شده است؟ گفت: اولا این متنی آموزشی و درسنامه‌ است و این صبغه‌های کتاب‌های آموزشی است که درون دینی و درون مذهبی باشد. مرحوم علامه طباطبائی می‌گوید مادییون تحلیل‌هایی در خصوص ماهیت وحی دارند و اشکالی ندارد و می‌توانند تحلیل کنند اما خوب است که این تحلیل‌ها را به ساحت وحی عرضه کنیم زیرا خود قرآن در خصوص این مباحث ساکت نیست. تلاش ما نیز این بود که نظریاتی که در خصوص وحی داده شده است را به ساحت قرآن عرضه کنیم.

مباحث مربوط به اعجاز ناظر بر سیر تاریخی و اعجاز ادبی است

مهدوی‌راد در آغاز سخنانش گفت: بنده نوشته‌های خودم را تدریس می‌کنم که هیچ وقت به نشر نسپرده‌ام و این را نیز از آیت‌الله منتظری آموخته‌ام که این کار را می‌کردند و از روی نوشته‌شان تدریس می‌کردند. بنده تنها به سیر تاریخی وجوه اعجاز و عناوین این مسئله پرداخته و در پایان به اعجاز ادبی نظر کرده‌ام. بنده ابتدا واژه اعجاز را آورده‌ام. این واژه در ادبیات دینی ما و طی چهار قرن ابتدا وجود نداشته است.

وی تصریح کرد: در قرآن کلمات بینه، سلطان و ... به کار برده شده است و کلمه اعجاز نیامده است. خطابی است که برای اولین بار بحث اخبار غیبی را مطرح می‌کند و می‌گوید از نظر من بحث ساخت، چینش و آهنگ قرآن دارای دلربایی است که حتی برای کسی که عربی نمی‌داند جذاب است و این بحث تا زمان سیدقطب به جز در آثار جرجانی، مجددا طرح نمی‌شود.

این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: بحثی که خودم دوست دارم بحث بسترهای شکل‌گیری ادبیات اعجاز است که من این موضوع را گزارش کرده‌ام. این بخش کتاب‌شناسی هم‌ دارد. شامل‌ترین و فهمیده‌ترین بعد اعجاز، بعد ادبی است که در این کتاب بیشتر توضیح داده شده است. مرحوم آقای مطهری سلسله‌ بحث‌هایی در نبوت دارد که توصیه می‌شود بخش وجوه اعجاز را در این کتاب بخوانید.

موضوع و محتوای کتاب همخوانی ندارد

در ادامه این نشست شاکر گفت: این اثر کتاب بسیار خوبی است اما از نظر صوری و محتوایی می‌توان نقدهایی را مطرح کرد. از منظر صوری انتظار این است که در خصوص علوم قرآن بحثی شده باشد. مطرح نشده است که علوم قرآنی چیست، روش‌شناسی آن کدام است، جایگاه آن در میان علوم عقلی و نقلی چیست؟ اساسا احتمالا قرار نیست چنین بحثی بشود. و همان طور که ارائه شد این کتاب مباحثی در خصوص وحی، اعجاز و تحریف‌ناپذیری قرآن است. از این رو عنوان کتاب گویا نیست.

وی افزود: دکتر معارف نفرمودند که این کتاب چهارمی هم دارد در حالی‌که در عنوان کتاب تنها سه موضوع آمده و بخش چهارم با عنوان تفسیرپذیری در عنوان کتاب نیامده است.

شاکر با بیان اینکه مخاطب این کتاب کیست؟ گفت: آقای دکتر شاکر گفت این کتاب برای مقطع کارشناسی ارشد نوشته شده اما تمام مباحث مناسب کارشناسی ارشد به عنوان تحصیلات تکمیلی است یا خیر؟ بخش‌هایی از مقاله وحی و مقاله اعجاز مناسب ارشد نیست و یکی از مشکلاتی که ما در رشته‌مان داریم این است که ما مطالبی را عینا در هر سه مقطع می‌خوانیم. قسمت اول وحی مخصوصا که انواع آن را می‌گوید بسیار تکراری است و در مقطع کارشناسی مطالعه می‌شود. از این رو تعریفی وجود ندارد که مخاطب چیست و ما قرار است به آنها چه بدهیم. در حالی که تحصیلات تکمیلی باید حاوی مباحثی چالشی باشد. قسمت رویاپنداری را آورده‌اید. «پنداری» در ادبیات ما معنای منفی دارد و اگر انگاری گفته می‌شد مناسب‌تر بود. در این بخش‌ها هم مناسب آن است که دانشجو با استدلال‌های طرف مقابل خوب آشنا شود. شما گزارشی از مقاله دکتر سروش آورده‌اید اما اینکه از زبان خود مولف گفته شود بسیار مطلوب‌تر خواهد بود.

وی افزود: شما تنها به رویای متعارف محدود شده‌اید اما مولف این نظریه وقتی مفاهیم را تعریف می‌کنند، آن را از رویای متعارف جدا می‌کنند و آن را تجربه‌ای که در خارج از عالم بیداری روی می‌دهد، تعریف می‌کند. اینکه قرآن از طریق فرشته‌ای آمده باشد و مانند انسانی عینی ظهور کرده باشد، مورد نفی مولف است. دومین بحث دکتر سروش این است که قرآن روایت است و شما آن را فروکاسته‌اید به تعریف کردن یک خواب که مبانی اصلی دکتر سروش را نادیده گرفته است. مراد از روایت بودن قرآن این است که قرآن صرفا گزارش نیست و سومین نقطه دکتر سروش این است که چون قرآن در عالم غیربیداری دریافت شده است، زبان بیداری ندارد و زبانش زبان روایی است و از این رو معنا کردنش نیز به این سادگی نیست. هیچ یک از این ادعاها در این کتاب به درستی رد نشده و مورد اعتقاد بسیاری از عالمان دینی است.

شاکر ادامه داد: مراد شما از خطاناپذیری چیست؟ اساسا خطاناپذیری به چه درد ما می‌خورد و چه فایده‌ای دارد. ما تفاسیر متناقضی از قرآن داریم و نیز اختلافاتی که ریشه‌اش در این است که آیات قرآن اجمال و ابهام دارد و همه به مفسرین بر نمی‌گردد. آیا این خطاناپذیری اثری عملی در زندگی مسلمانان دارد؟ اگر دارد کدام اثر را می‌توان بر شمرد.

وی تصریح کرد: مراد از «ناپذیری» عقلی و یا تجربی است که بیان نشده است. در بحث اعجاز قرآن علی‌رغم اینکه مطالب خوبی بیان شده است، روش‌مندی در آن دیده نمی‌شود. روش ما در این کار چیست و ما بر چه روشی می‌خواهیم این کتاب را دنبال کنیم. ما باید بدانیم این روش چقدر برای خواننده اطمینان‌آور است. اینکه صرف اینکه بگوییم ادیبان بزرگ چه گفته‌اند آیا دلیلی برای اعجاز ادبی خواهد بود؟ ممکن است گفته شود کلام‌های فصیح و بلیغی وجود دارد. می‌توان از ادیبان معاصر و سنتی مثال‌های برای بلاغت آورد. جایی گفته شده است که در کلام صور خیال به کار برده شده است، آیا این صنعت ادبی در آثار دیگران نیست؟ آیا در قرآن بیشتر است؟ ملاک اعجاز ادبی چیست که خواننده آزادی که شک دارد، قبول کند که قرآن واجد این اعجاز است.

استاد دانشگاه علامه طباطبائی افزود: به بحث تحدی در خصوص اعجاز قرآن اشاره شده است، آیا پیامبران دیگر تحدی کرده‌اند؟ چگونه این مسئله ثابت شده است؟ آیا حضرت موسی و عیسی تحدی کرده‌اند؟ اگر استقرائی است، کدام پیامبر این کار را کرده است و اگر عقلی است کدام استدلال آن را اثبات می‌کند؟

این کتاب برای جوان امروز قانع‌کننده نیست

در ادامه این نشست پاکتچی گفت: جنبه‌های مثبت این کتاب را فهرست‌وار بیان می‌کنم. این کتاب درسی در این اندازه ژرف‌نگر است، در حالی که کتب درسی علاقه‌ای به مباحث عمیق ندارند. پشتوانه شاخص‌کننده این کتاب تجربه تدریس نویسندگان آن است. رویداد مهمی که اتفاق افتاده کار تیمی است. توجه به شبهه‌های معاصر در کنار مباحث سنتی از دیگر وجوه شاخص این کتاب است. این اثر زبان روان و قابل فهمی دارد. انتخاب این سه موضوع به عنوان موضوعاتی پرمناقشه و پرخطر شایسته تقدیر است. توجه به نظریات، گستره خوبی در این کتاب دارد. منابع در حد گسترده‌ای در این کتاب مورد استفاده قرار گرفته است.

پاکتچی در ادامه این نشست گفت: نکاتی را می‌توان جهت تکمیل کار ارائه داد، ما از این اثر در برخی بحث‌ها انتظار پویشی بیشتر داشتیم. برای مثال جبرئیل می‌توانست بیشتر مورد تحلیل قرار گیرد. جبرئیل برخلاف ادعای این کتاب واژه‌ای سریانی نیست و عبری است. یک جستجوی ساده می‌توانست مانع از این بحث شود. در جای دیگری از این کتاب بیان شده است که کلمه وحی در عهد عتیق بارها ذکر شده است اما اصلا در عهد عتیق وحی نیامده است. در خود عهد عتیق چیزی از ریشه وحی نداریم. این اشکال نیز به راحتی قابل اجتناب بود. در خصوص عهد جدید این اشکال به وجود آمده است.

وی ادامه داد: شبهه‌هایی در خصوص مسئله وحی مطرح شده است، برخی از نظرات از جمله ابن‌کلاب در این خصوص نیامده است. در بحث تحریف‌ناپذیری قرآن جایی چون اسم شیخ مفید در این کتاب تکرار شده بود، من دوباره اثر ایشان را خواندم. شیخ مفید مطلقا تحریف را انکار نکرده، اما این کتاب بیان کرده است که او مطلقا این تحریف را انکار کرده است.

پاکتچی تصریح کرد: مسئله دیگر متقاعد کردن دانشجوی امروز است. من وقتی به دوره جوانی خود فکر می‌کردم می‌بینم ما چقدر راحت مسائل را قبول می‌کردیم و امروز کودکان مباحث ما را قبول ندارند. در قسمت‌هایی از این کار ذهن دانشجوی امروزی در نظر گرفته نشده است. برای مثال شیوه در جاهایی از کتاب جدلی است. اگر مطالبی به ضرر ماست احادیث اهل سنت نقد شده است اما جایی که به نفع ماست به احادیث اهل سنت استناد شده است. آیا می‌توانیم با جوان دانشجوی خودمان که مسئله‌اش مذهب نیست، با این روش برخورد کنیم؟ در نقد رویاپنداری، مجموعه‌ای از احادیث ذکر شده است با اینکه بسیاری از این احادیث می‌توانند به لحاظ سندی مشکل داشته باشند اما چون به نفع عقیده ما بوده است مورد استفاده قرار گرفته است و یا به عقیده عمومی مسلمانان استناد شده است که روش مناسبی برای استدلال نیست.

وی افزود: فهرستی از ۶۰ دانشمندان ارائه شده که باور داشتند که قرآن تحریف نشده است، این لیست چیزی را ثابت نمی‌کند. در جاهایی مباحث هیجان‌زده گفته شده است. مثلا «قریشیان اغلب به سوی خانه پیامبر می‌شتافتند تا صدای تلاوت قرآن را بشنوند» که یک دانشجوی امروزی از خود می‌پرسد اگر چنین بوده چرا قریشیان ایمان نمی‌آوردند.

پاکتچی در پایان گفت: یک موقع است ما ادله‌ای ارائه می‌کنیم که ثابت می‌کند قرآن بلیغ است، موقعی دیگر ادله‌ای ارائه می‌دهیم که اثبات می‌کند قرآن حق است و موقعی دیگر ادله‌ای برای اعجاز کتاب الله می‌آوریم. مرز اینها در بحث اعجاز مشخص نیست. برای مثال گفته شده منکران وقتی قرآن را می‌شنوند، بی‌قرارند و یا مشرکان برای جلوگیری از نفوذ قرآن از قصه‌سرایان استفاده می‌کردند یا داستان ام‌جمیله؛ حق بودن، معجزه بودن و یا بلیغ بودن قرآن را ثابت می‌کنند. آیا اینکه قرآن کلام بلیغ است، یعنی قرآن معجزه است؟ مرز این مباحث مشخص نشده است.