گام‌های اساسی در توسعه و جهش تولید

دکتر امین عربی*؛ ایران در شرایط تحریم با صادرات بنزین به کشور ونزوئلا در حالی که تطمیع و تهدید کارکنان حمل فرآوده‌های نفتی نیز از طرف زورگویان بر آن افزوده شد، تحولی بزرگ در تاریخ پر افتخار وزارت نفت، رقم زد. این سیاست و پیروزی قهرمانانه، دانش و توانمندی وزارت نفت را آشکار کرد و افتخاری بزرگ در برنامه ریزی برای جهش تولید مد نظر مقام معظم رهبری از طریق راهبرد بهره برداری از میادین مشترک نفت و گاز محسوب می‌شود.

بررسی روند تولید، مصرف، واردت و صادرات بنزین واقعیت‌های مهمی را فراروی سیستم برنامه ریزی کشور قرار می‌دهد. قبل از آنکه به توانمندی وزارت نفت در تبدیل تهدید تحریم به اصطلاح فلج کننده به فرصت صادرات بنزین، بپردازیم به نواقص آمار‌های منتشر شده از مراکز رسمی می‌پردازیم. داده‌ها برای تحقیق و مطالعه بسیار مهم هستند و نتایج آن مبنای بسیاری از مطالعات و تصمیم گیری هاست.

در سالنامه آماری سال ۱۳۹۵ میزان تولید بنزین در پالایشگاه‌های کشور به واحد متر مکعب در روز بیان شده است، در جایی دیگر میزان مصرف با واحد هزار متر مکعب ارایه شده بدون اینکه روزانه، ماهیانه یا سالیانه بودن آن مشخص باشد. همچنین میزان واردات با واحد میلیون لیتر بدون مشخص بودن زمان ارایه شده است. برای تبدیل لیتر بنزین به متر مکعب، نیاز به محاسبه جداگانه است.

براساس جدول شماره (۱) اگر آمار تولید، مصرف، واردات و صادرات سال ۱۳۷۵ بنزین معمولی را از سالنامه آماری سال ۱۳۹۵ استخراج کنیم متوجه می‌شویم که هیچگونه تعادلی وجود ندارد. برای نمونه در سال ۱۳۷۵ میزان تولید بنزین ۲۸۳۲۱ مترمکعب در روز و میزان مصرف ۱۲۰۵۶ هزار متر مکعب بدون مشخص بودن زمان آمده است.

حجم واردات ۹۸۸ میلیون لیتر بازهم بدون مشخص بودن زمان ارایه شده است. جدا از تعدد واحد‌ها که برای تبدیل آن نیاز به چگالی نوع بنزین و محاسبات تخصصی است زمان نیز که از اهمیت بالایی برخوردار است، منظور نشده است. برای تحلیل این داده‌ها نتایج شگفت انگیزی بدست می‌آید که کاربرد نتایج آن نیز گمراه کننده است. جدول شماره (۱) به وضح موارد را نشان می‌دهد.

جدول شماره (۱) میزان تولید، مصرف و واردات بنزین کشور

ماخذ: سالنامه آماری ۱۳۹۵

برای بررسی موضوع وضعیت مصرف، تولید و واردات بنزین و راهبر‌های کاهش مصرف و افزایش تولید برای کاهش وارادت و وابستگی، از آمار منتشر شده توسط شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی با عنوان آمارنامه مصرف فرآورده‌های نفتی انرژی زا- ۱۳۹۳ استفاده می‌شود. برای این منظور مصرف، تولید و واردات بنزین معمولی در یک دوره چند ساله را بررسی می‌کنیم.

آنچه از جدول شماره (۲) و نمودار شماره (۱) بدست می‌آید نشان می‌دهد که تولید همواره روند صعود داشته و مصرف بنزین نیز روند صعودی داشته و در برخی دوره‌ها کاهش پیدا کرده است. واردات بنزین تا سال ۱۳۸۵ روند صعودی و بعد از آن نزولی بوده است.

جدول شماره (۲) میزان مصرف، تولید و واردات بنزین کشور

ماخذ: آمارنامه مصرف فرآورده‌های نفتی انرژی زا- ۱۳۹۳

کشور آمریکا سال هاست که سیاست تحریم علیه جمهوری اسلامی ایران را دنبال می‌کند. تحریم‌ها از طرف آمریکا موضوع جدیدی نیست و این تحریم‌ها همواره بازار نفت ایران را هدف قرار داده است. اگر به روند تولید و مصرف نفت، گاز و فرآورده‌های نفتی ایران در طول چند سال اخیر نگاه کنیم تفاوت اساسی در کاهش وابستگی کشور به صادرات نفت و واردات فرآورده‌های نفتی ایجاد شده است.

بخش قابل ملاحظه‌ای از نفت و گاز در کشور مصرف می‌شود و وابستگی فنی و مهندسی صنعت نفت به خارج از کشور به حداقل رسیده است. برای روشن شدن موضوع در بعد منابع انسانی در حال حاضر فارغ التحصیلان دانشگاه‌های داخل جذب بهترین شرکت‌های خارجی می‌شوند و در بعد منابع سرمایه‌ای و فیزیکی بیش از ۹۰ درصد از تجهیزات مورد نیاز صنعت در داخل تهیه می‌شود.

تشدید تحریم‌ها با مدیریت صحیح و تلاش فرزندان کشور در صنعت نفت و گاز نیاز کشور را به حداقل رسانده است. تجهیزات سرمایه‌ای موجود در واحد‌های تولیدی، ادعایی است که ثابت شده است. برنامه تحریم بنزین در سال ۱۳۸۶ در مبارزات انتخاباتی آمریکا برای انتخاب جانشین بوش آغاز شد. اوباما نامزد پیروز انتخابات معتقد بود با تحریم واردات بنزین می‌توان شرایط سختی را بر ایران در جریان پرونده هسته‌ای تحمیل کرد؛ بنابراین موضوع بنزین به یک موضوع سیاسی امنیتی تبدیل شد.

دولت برای جلوگیری از آسیب پذیری اقتصاد و پیروزی در مقابل زیاده خواهی‌های آمریکا در مورد تحریم بنزین سه رویکرد را پیش روی داشت. اول کاهش مصرف بنزین دوم افزایش تولید بنزین و سوم بکارگیری همزمان کاهش مصرف و افزایش تولید. راه‌های کاهش مصرف بنزین از طریق کاهش شدت مصرف انرژی، افزایش قیمت و سهمیه بندی، جانشین کردن سایر حامل‌های انرژی مانند گاز طبیعی بجای بنزین و راهکار‌های فرهنگی و استفاده از وسایل نقلیه عمومی امکان پذیر است.

کاهش شدت مصرف انرژی در وسایل نقلیه بنزین سوز در یک دوره بلند مدت و با تغییر تجهیزات و فرآیند‌ها امکان پذیر است. دولت در این زمینه با همفکری شرکت‌های تولیدکننده خودرو و اجبار سازمان حفظ محیط زیست برنامه‌هایی را در دستور کار قرار داد.

افزایش قیمت و سهمیه بندی بعنوان یک راه کار، مورد توجه و به منظور جلوگیری از قاچاق سوخت کارت‌های هوشمند در اختیار مصرف کنندگان قرار گرفت. بحث دو نرخی بودن بنزین اجرا شد که در مورد نرخ پایین بنزین دولت مجبور به پرداخت یارانه شد. سیاست استفاده از محصولات جانشین و گازسوز کردن خودرو‌ها و توسعه جایگاه‌های سوخت گاز طبیعی اثرات خوبی در کاهش مصرف بنزین داشت.

خودروسازان در تولید خودرو‌های دوگانه سوز و وزارت نفت در زمینه تامین و تجهیز جایگاه‌های سخت گاز طبیعی‌ها قدم‌های اساسی برداشتند و در این میان اثرات افزایش قیمت بنزین بعنوان یک نهاده تولید بر افزایش سایر قیمت کالا‌ها کمتر شد.

راه‌های فرهنگی و توصیه به عدم استفاده از خودرو‌های تک سرنشین و استفاده از سیستم حمل و نقل عمومی از طریق رسانه‌ها و فرهنگ دوستان نیز به کاهش مصرف بنزین کمک نمود.

وزارت نفت هموراه با توسعه پالایشگاه‌های موجود و احداث پالایشگاه‌های جدید نقش مهمی در افزایش تولید بنزین ایفا نمود. در مقطعی از زمان ظرفیت صنایع پتروشیمی نیز برای تولید بنزین بکار گرفته شد. افزایش تولید و احداث پالایشگاه با خوراک میعانات گازی با ظرفیت بالا کمک بزرگی به افزایش تولید بنزین و رفع مشکلات ذخیره سازی میعانات گازی و تحریم صادرات این محصول نمود.

راهبردی افتخار آفرین در تاریخ نفت ایران
دولت به طور کلی با بهره گیری از توانمندی‌های موجود مصرف بنزین را کاهش و تولید آنرا افزایش داد. این سیاست بصورت توامان نیاز به واردات بنزین را به حداقل رساند و توسعه پالایشگاه‌ها زمینه صادرات بنزین را فراهم کرد. صادرات بنزین به کشور ونزوئلا در شرایط تحریم به اصطلاح فلج کننده و تطمیع کارکنان حمل فرآوده‌های نفتی دستاورد بزرگی برای فرزندان کشور در وزارت نفت محسوب می‌شود.

این سیاست و پیروزی قهرمانانه وزارت نفت علاوه بر آشکار کردن توان برنامه ریزی برای جهش تولید مد نظر مقام معظم رهبری، درستی راهبرد بهره برداری از میادین مشترک نفت و گاز را نشان می‌دهد. بخش مهمی از توانمندی و افتخار خودکفایی و صادرات بنزین در راهبرد بهره برداری از میادین مشترک گازی است که سهم بالایی در تولید میعانات گازی که خوارک اصلی تولید بنزین است، دارند.

نمودار شماره (۱) تولید، مصرف و واردات بنزین

برای آشکار شدن نمونه‌ای از تلاش‌های صورت گرفته در وزارت نفت می‌توان به عملکرد پالایشگاه ستاره خلیج فارس بعنوان مدرن‌ترین پالایشگاه خاورمیانه اشاره کرد. تامین خوراک ستاره خلیج فارس توسط خط لوله‌ای با ظرفیت دریافت ۸۴۰ هزار بشکه در روز صورت می‌پذیرد.

ابرپالایشگاه ستاره خلیج فارس به منظور حفظ و استمرار عملیات برداشت گاز از میدان مشترک پارس جنوبی و کاهش آلاینده‌های زیست محیطی و تضمین خودکفایی کشور در تامین فرآورده‌های استراتژیک انرژی مانند بنزین و نفت‌گاز ایجاد شده و فراوارده‌هایی همچون گاز مایع، هیدروژن، گوگرد، سوخت جت و انواع حلال‌ها را تولید می‌کند.

در سال رونق تولید و پس از افتتاح فاز سوم پالایشگاه ستاره خلیج فارس و تثبیت تولید ۴۱ میلیون لیتر بنزین در روز، فرآیند افزایش ظرفیت آغاز شد و توان تولید بنزین این پالایشگاه به ۴۷ میلیون لیتر در روز با استاندارد یورو ۵ افزایش یافت که سهم این پالایشگاه در تامین بنزین کشور را به حدود ۵۰ درصد می‌رساند.

اینک با تصویب فاز چهارم ستاره خلیج فارس به نام «طرح بهینه‌سازی ظرفیت و رفع موانع تولید سه فاز موجود»، شاهد افزایش ۱۸۰ هزار بشکه‌ای تزریق خوراک از ۳۶۰ به ۵۴۰ هزار بشکه میعانات گازی خواهیم بود و این مساله نقشی اساسی در تامین خوراک پتروشیمی‌های کشور و صادرات محصولات خواهد داشت.

ستاره خلیج فارس به عنوان بزرگترین پالایشگاه میعانات گازی جهان هم اکنون جایگاهی استراتژیک در توازن انرژی کشور و منطقه ایفا می‌کند و توانسته است ایران را از وارد کننده بنزین به صادرکننده بالقوه‌ی این محصول استراتژیک تبدیل کند.

عملکرد این بخش از فعالیت‌های وزارت نفت منحنی تولید بنزین در نمودار شماره (۱) را به سمت بالا هدایت می‌کند و منحنی واردات بنزین که در مهرماه سال ۹۷ به صفر رسید جای خود را به منحنی جدیدی با عنوان میزان صادارات بنزین ایران می‌دهد. پرهیز از خام فروشی که در الگوی اقتصاد مقاومتی مورد تاکید است، دستاورد بزرگ این راهبردهاست.

*دکترای اقتصاد بین الملل از دانشگاه شیراز