چه عواملی در تاریخ موجب تعطیلی حج شد؟

از سال دهم هجری تاکنون عوامل مختلفی موجب تعطیلی حج شده است؛ از جمله این عوامل شیوع بیماری‌های واگیردار مانند وباست که طی چندین سال موجب فوت هزاران حاجی شد، اما هرگز نتوانست حج را به طور کامل تعطیل کند.

به گزارش ایکنا، با نزول آیه ۹۷ سوره آل‌عمران که خداوند فرمودند: «فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَمَنْ دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ؛ در آن نشانه‏‌هایى [از جمله]مقام ابراهیم است و هر که در آن درآید در امان است و براى خدا حج آن خانه بر عهده مردم است [البته بر]کسى که بتواند به سوى آن راه یابد و هر که کفر ورزد یقیناً خداوند از جهانیان بى‌نیاز است» از سال دهم هجری حج بر مسلمانان واجب شد.

در اهمیت و وجوب حج آیات و احادیث بسیاری نقل و حتی بیان شده است که اگر مردم توان حضور در سرزمین وحی را نداشته باشند حاکم اسلامی برای اینکه خانه خدا خالی نماند باید از بیت‌المال هزینه سفر مردم را تأمین کند، اما در طول تاریخ عوامل بسیاری موجب تعطیلی حج شده است. یکی از عواملی که طی قرون متمادی موجب تعطیلی و یا کاهش زائران بیت‌الله الحرام شده، مسئله شیوع بیماری‌های واگیردار بوده است.

در این میان شیوع وبا یکی از تأثیرگذارترین بیماری‌هایی بود که موجب فوت تعداد زیادی از حجاج در سرزمین وحی شده است، اما این بیماری و نه هیچ بیماری دیگری تاکنون موجبات تعطیلی کامل حج را فراهم نکرده است.

در سال ۱۲۳۵ به سبب شیوع وبا حاجیان فراوانی در مکه فوت کردند. این بیماری در سال‌های ۱۸۹۰، ۱۸۹۲، ۱۸۹۳، ۱۸۹۵ و ۱۹۰۲ میلادی در میان حجاج شیوع پیدا کرد، اما نکته جالب اینکه موجب تعطیلی حج نشد، اما موجب فوت حجاج و کاهش تعداد زائران حج تمتع شد. رواج بیماری آنفولانزای مرغی در جهان و احتمال سرایت آن به حاجیان در سال ۲۰۱۰ میلادی نیز موجب کاهش تعداد حجاج بسیاری از کشور‌ها شد و برخی کشور‌ها نیز به صورت داوطلبانه حج را برای زائران خود تعطیل کردند.

حمله راهزنان به کاروان‌ها و تعطیلی حج

از دیگر عواملی که در طول تاریخ موجب تعطیلی حج برای مردم برخی از مناطق شده می‌توان به ضعف حکومت‌ها در تأمین امنیت راه‌ها و جاده‌های منتهی به شهر مکه، اشاره کرد. در سال‌های پایانی قرن چهارم هجری قمری با ضعف دولت آل بویه، تعداد قبایل راهزن عرب که به کاروان‌های حج حمله می‌کردند افزایش یافت، این امر موجب شد در برخی از سال‌ها هیچ کاروانی نتواند راهی مکه شود. در همین قرن (چهارم هجری) بود که راهزنی حتی موجب شد برای ۳۰ سال سفر به سرزمین وحی ممکن نباشد. در دوران حکومت ابوالفتوح (۴۰۳ تا ۴۱۰) بر مکه نیز به دلیل درگیری‌ها، شورش و راهزنی برخی از قبایل بادیه‌نشین در بسیاری از سال‌ها زائران نمی‌توانستند خود را به مکه برسانند و فقط مردم منطقه مکه و حجاز توفیق برگزاری حج را داشتند.

علاوه بر راهزنان معروفی که در مسیر کاروان‌های حجاج اقدام به دزدی می‌کردند، برخی از شیوخ محلی نیز در این مسیر اقدام به باج‌گیری می‌کردند که «امیر جبل» یکی از معروف‌ترین این باج‌خواهان بود. همین مشکلات و ناامنی‌ها طی سالیان متمادی حتی موجب شد علمای شیعه سفر حج (در آن سال‌های به خصوص) و برخی از مسیر‌های این سفر از جمله سفر دریایی را تحریم کنند.

کهن‌ترین دلیل تعطیلی حج؛ درگیری در حرم شریف

درگیری نظامی و سیاسی در حرم شریف از دیگر دلایلی است که موجب شده حج در برخی از سال‌ها تعطیل شود. شاید کهن‌ترین دلیل تعطیلی حج به همین سبب باشد. زمانی که عبدالله بن زبیر بر مکه مسلط و طی سال‌های ۶۶ تا ۷۲ قمری به نام خود خطبه خواند، عبدالملک مروان که خود را خلیفه می‌دانست مانع رفتن مردم به حج شد. حمله قرامطه به مکه نیز در سال ۳۱۷ موجب شد حج تعطیل شود.

درگیری پادشاهان محلی با یکدیگر

جنگ‌های داخلی ممالک اسلامی نیز از دیگر دلایل تعطیلی حج در طول تاریخ است. درگیری و اختلاف‌های مصر و عراق در سال ۳۷۲ (و به نقلی ۳۸۰) موجب تعطیلی حج از مسیر عراق شد. در این میان تعطیلی حج ایرانیان نیز بیشتر به دلیل درگیری پادشاهان محلی با یکدیگر بوده است. اختلاف‌های خاندان آل بویه در شهر‌های مرکزی و شرقی ایران، کشورگشایی محمود غزنوی به هند و دست‌اندازی به سرزمین‌های آل بویه در شرق از رخداد‌هایی بود که به تعطیلی حج انجامید. حمله مغول به ایران نه تنها حج ایرانیان را در سال‌های ۶۳۳ تعطیل کرد، بلکه منجر به توقف حج مردم عراق نیز شد.

اختلاف‌های سیاسی و مذهبی میان ایران و عثمانی از دوره صفویه در تعطیلی حج اثرگذار بوده است. در دوران صفویه مسیر حج ایرانیان از کشور عثمانی می‌گذشت و سفر ایرانیان به کشور متخاصم به ویژه هنگام نبرد دو دولت، با موانع و مشکلاتی همراه بود. حتی در سال ۱۰۴۲به دلیل تصرف بغداد به دست ایرانیان، دولت عثمانی مانع سفر حجاج ایرانی شد و در سال ۱۰۴۷ به فرمان سلطان سلیم عثمانی ایرانی‌ها از مکه اخراج شدند.

شاه عباس صفوی نیز حج‌گزاری ایرانیان را مایه سرازیر شدن اموال فراوان به کشور دشمن می‌دانست و با این بهانه که اهمال مباشران در ورود و خروج، ایجاد تأخیر در حرکت کاروان‌ها و ایجاد وقفه در سفر حاجیان از سوی اعراب در میانه راه موجب از دست رفتن فرصت حج و عدم درک وقوف در عرفه و مشعر می‌شود، سفر حج را برای چند سال ممنوع کرد.

شیعه کشی در مکه و تعطیلی حج

مخالفت دولت عثمانی و دانشمندان متعصب سنی با حاجیان ایرانی و دانشوران شیعه مقیم حرمین شریفین از دوره صفویه به بعد به بدرفتاری با ایرانیان شیعه و قتل دانشورانی مانند استرآبادی، معصوم‌بیک‌صفوی و میرزا زین‌العابدین کاشانی منجر شد. بر اثر این دشمنی‌ها در سال ۱۰۴۷ حاجیان ایرانی از سرزمین وحی اخراج شدند و به آنان اعلام شد که از سال بعد اجازه حضور در مراسم حج را ندارند. در سال‌های بعد نیز این بدرفتاری ادامه داشت. در سال ۱۰۸۸ نیز به بهانه اینکه شیعیان پرده کعبه را نجس کرده‌اند در این شهر شیعه‌کشی به راه افتاد و دانشمندی به نام سیدمحمد مؤمن‌رضوی را پشت مقام ابراهیم کشتند. اختلافات دولت‌ها در دوره افشاریه سخت‌تر و مشکلات حضور حجاج ایرانی در سرزمین وحی نیز بسیار بیشتر شد. این مشکلات در دوره قاجاریه نیز ادامه داشت و در سال‌های آغازین این حکومت موجب تعطیلی حج شد.

ظهور وهابیت و تعطیلی حج

ظهور وهابیت و درگیری‌های دامنه‌دار آنان برای تسلط بر حرمین به طور متناوب موجب تعطیلی حج مناطق گوناگون شده است. تصرف شهر‌های طائف، مکه و مدینه در سال ۱۲۱۷ در دوره اول آل‌سعود موجب مخالفت و واکنش کشور‌های اسلامی از جمله ایران و تعطیلی حج شد. حمله وهابیان به مکه در سال ۱۲۱۹ نیز مانع عزیمت بسیاری از افراد به حج شد.

همچنین رفتار نامناسب آل‌سعود با حاجیان در چند نوبت موجب تعطیلی حج مردم ایران شد. در سال ۱۳۲۲ شمسی پس از آنکه ابوطالب یزدی در مکه به اتهام آلوده کردن خانه خدا اعدام شد، دولت ایران روابط خود را با عربستان قطع کرد و سه سال حج ایرانیان تعطیل شد. همچنین پس از کشتار حج‌گزاران در مراسم برائت از مشرکین در سال ۱۳۶۶ شمسی در شهر مکه به دست رژیم آل‌سعود، روابط ایران و عربستان قطع و تا سه سال حج ایرانیان برگزار نشد.

پیشگیری استعمارگران از برگزاری حج کشور‌های مستعمره

پیشگیری استعمارگران از حج‌گزاری مسلمانان در کشور‌های تحت استعمار نیز بار‌ها در تاریخ رخ داده است. در اواخر قرن ۱۹ با گسترش تفکر اسلامی کشور‌های غربی از جمله انگلستان و روسیه که مستعمرات فراوان در سرزمین اسلامی داشتند به بهانه‌های مختلف مانع سفر حج زائران این کشور‌ها شدند. از جمله در پی قیام سال ۱۹۰۳ در فرغانه دولت روسیه حج ترکستانی‌ها را ممنوع کرد تا مانع انتشار گزارش‌های این قیام شود.

تعطیلی حج در پی قحطی و نبود آب

قحطی و نبود آب نیز از دیگر عوامل تعطیلی حج بوده است. این رخداد بیشتر در قرون چهارم و پنجم رخ داده است. در سال ۸۱۵ (قرن نهم) نیز قحطی بزرگی در مکه گزارش شده است که بر حج تأثیرگذار بوده است.

در نهایت باید گفت در سال جاری شیوع یک بیماری واگیردار در جهان موجب شد فقط زائرانی که در کشور عربستان حضور دارند اجازه برگزار مراسم حج را داشته باشند و حج برای همه کشور‌های جهان به دلیل شیوع کرونا تعطیل شود.