کاخ ورسای ایرانی چگونه از چنگ لودر‌ها نجات یافت؟

با صدور رأی تجدیدنظر دیوان عدالت اداری برای کاخ تاریخی «ثابت پاسال» به نفع وزارت میراث فرهنگی، این اثر تاریخی با مشارکتِ گروهی در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.

به گزارش ایسنا، عمارت تاریخی «ثابت پاسال» را بزرگترین خانه تهران می‌نامند، بنایی با ۱۲ هزار مترمربع مساحت که به واسطه طرح‌هایی که مالکِ بنا قبل از ثبت ملی به میراث فرهنگی ارائه کرده، احتمال بالا آمدن برجی هم‌قد و هم‌طراز دیگر ساختمان‌های اطراف آن دور از ذهن نبوده و هنوز هم نیست، برجی که گاهی گفته می‌شود می‌تواند جای بنای اصلی که در آخرین صحبت‌ها نسبت به موزه شدن آن توافق شده بود، بالا بیاید.

بر سر زبان افتادنِ نامِ بزرگترین خانه تهران از بیش از شش سال قبل اتفاق افتاده، بحثی که در همان زمانِ مطرح شدنش با هشدار‌ها و اعتراض‌ها از سوی دوستداران میراث فرهنگی و رسانه‌ها مواجه می‌شود.

آذرماه ۱۳۹۳، نام «ثابت پاسال» به گوش بسیاری از کارشناسان میراثی، رسانه‌ها و مردم خورد؛ بنایی تاریخی که قرار بود محدوده‌اش با رای کمیسیون ماده پنج و براساس طرح تفصیلی شهر تهران که در سال ۱۳۸۶ تهیه شد، از پهنه (M ۱۲) به پهنه (M ۱۱) تغییر یافته و به مجتمعی نه‌طبقه با سه کاربری تجاری، اداری و مسکونی تبدیل شود، به همین دلیل بود که یک رسانه برای نخستین بار احتمالِ تخریبِ این بنای تاریخی را مطرح کرد.

ورود میراث فرهنگی به تاریخی که خانه ثابت پاسال به جا گذاشته بود

وسوسه ساخت برج تجاری همچنان پابرجا بود تا زمانی که هشدار‌ها و فشار‌های رسانه‌ای و کارشناسان میراثی بالاخره کار خودش را کرد تا میراث فرهنگی تهران نسبت به شناسایی و ثبت ملی این بنای تاریخی به صورت اضطراری اقدام کند.

حرف و حدیث‌ها و تهدید‌ها ادامه داشت تا سرانجام خردادماه سال ۱۳۹۶ رسید؛ ماهی پر از اتفاق برای این بنا تاریخی.

با تسلیم طرح مالک ثابت پاسال به اداره کل میراث فرهنگی استان تهران در اوایل خرداد سال ۱۳۹۶، برای پروژه‌ای که مالک قصد دارد در فضای باز خانه "ثابت پاسال" اجرایی کند، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اعلام کرد که «طرح ارائه‌شده برای کاخ "ثابت پاسال" یعنی تبدیل بخشی از فضا به مرکز اقامتی یا هتل نهایی نیست و باید در چند شورای کمیسیون ماده ۵ و معماری و شهرسازی بررسی شود.»

در همان روز محمدحسن طالبیان - معاون میراث فرهنگی سازمانِ وقت میراث فرهنگی - گفت: از زمان اطلاع یافتن درباره خانه «ثابت پاسال»، با شهرداری و وزارت راه نامه‌نگاری کردیم که از نظر اجتماعی باید به این فضا اهمیت داده شود، اهمیتی که نشان‌دهنده لزوم حفظ این خانه است، چون طرح‌های تفصیلی باید به این موضوعات توجه کنند و این روند از جمله وظایف شهرداری است که به ثروت شهر حساس باشد و در این زمینه پیش‌قدم شود.

او با اشاره به جلساتی که میراث فرهنگی استان تهران با مالک خانه در طول روز‌های گذشته داشته است، گفت: «این جلسات به منظور تسهیل اتفاقات آینده برای این خانه تاریخی برگزار شده است و به آقای خسروآبادی اعلام کرده‌ایم که باید از مالک تعهد برای حفاظت از خانه گرفته شود.»

در ۳۱ خرداد همان سال یعنی در هفته میراث فرهنگی بعد از ثبت ملی این خانه تاریخی در فهرست آثار ملی برای نخستین بار، مهدی چمران - رئیس وقت شورای شهر تهران - گفت: «می‌خواستند در این عمارت مجتمع تجاری بسازند و بلندمرتبه‌سازی کنند، اما پیشنهاد دادیم در آن‌جا مرکز فرهنگی و مذهبی ساخته شود یعنی مسجد بسازند. البته باید در این مکان، بخش تجاری هم فعال شود تا بتواند هزینه‌های خود را دربیاورد.».

اما آخرین خبر‌ها و اظهار نظر‌ها براساس نقشه‌های ارائه‌شده به اداره کل میراث فرهنگی استان تهران، حرف دیگری داشتند: «در فضای خالی حیاط این بنا به سمتِ غربِ آن طرح ساخت برجی ۱۴ طبقه وجود دارد.»

شاید اعلام این طرح به عقبه حرفی که سپیده سیروس‌نیا، معاون وقت میراث فرهنگی استان تهران گفته بود برمی‌گشت؛ او نهم خرداد سال گذشته و قبل از تصویب ثبت این بنای تاریخی، اعلام کرده بود که «براساس توافق انجام‌شده میان میراث فرهنگی استان تهران و مالک عمارت ثابت پاسال، این خانه تاریخی پابرجا می‌ماند و در کنار آن یک مرکز اقامتی ایجاد می‌شود، در این بنا اصل عمارت حفظ و مرمت می‌شود، اما با فاصله‌ای به اندازه عرض معبر عمارت تا دیواره خیابان جردن (آفریقا) یک هتل در بخش شمال غربی "ثابت پاسال" ایجاد می‌شود.»

داستانِ این عمارت تا ۲۴ اسفند ۱۳۹۷ همچنان باقی بود تا این بار ابراهیم شقاقی - مدیر کل دفتر حقوقی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری - که در همان زمان در جلسه‌ای با حضور اعضای میراث فرهنگی و برخی مالکان ثابت پاسال از این پرونده به نفع میراث کشور دفاع کرده و موضع سازمان را مخالفت با ساخت و ساز اعلام کرده بود، گفته بود: بعد از ثبت این بنا در فهرست آثار ملی، مالک این بنا در شکایتی که به شعبه دهم دیوان عدالت اداری ارسال کرده، درخواستِ خروج از ثبت این اثر فاخر معماری را داد، در زمانی که به این سازمان (وقت) آمدم، احساس کردم که ممکن است بنا در معرض خطر یا تخریب قرار گیرد بنابراین برای جلوگیری از این اقدام یک شکایت کیفری انجام شد که مرجع رسیدگی آن «حسن حاجیلو» - بازپرس شعبه اول ناحیه ۳۷ دادسرای عمومی انقلاب - است که به خوبی و با جدیت براساس دستوراتی که داد امروز به موضوع پرونده رسیدگی می‌کنند.

پس از ان دو سه مرتبه از این محل به همراه پلیس امنیت بازدید و گزارش‌های آن ارائه شده‌اند، همچنین یک بیل مکانیکی که می‌توانست برای آن بنا خطرآفرین باشد، با دستور بازپرس و مقام قضایی از آنجا خارج شد، همچنین چند نقطه در اطراف خانه که گمانه‌زنی شده بود نیز به دستور مقام قضایی به حالت اول برگردانده شد و در ادامه بر اساس دستور کیفری بازپرس شعبه اول ناحیه ۳۷، هر ماه به همراه پلیس امنیت یک نفر به نمایندگی اداره حقوقی و معاونت سازمان میراث فرهنگی و یک نفر به نمایندگی مالک از محل بازدید کنند تا اگر دخل و تصرف و تستی صورت گیرد، به سرعت جلوی آن گرفته شود.»

او در آن زمان با اشاره به برگزاری جلسه دادرسی در چند روز قبل با حضور وکلای مالک، کارشناسان اداره میراث فرهنگی استان تهران و کارشناس حقوقی این اداره کل و سازمان میراث فرهنگی در این زمینه، ادامه داده بود: «سازمان (وقت) میراث فرهنگی با پیشنیه‌ای که از قاضی این پرونده نسبت به تاکید‌های او برای حفاظت از آثار تاریخی شنیده، امیدوار است تا وی با دفاعیاتِ انجام‌شده، همچنین نسبت به صحبت‌های فنی که انجام شده، دادخواست مالک مبنی بر خروج از ثبت را ابطال کند و نگرانی اهالی فرهنگ و علاقه‌مندان به حوزه هنر و معماری که اذهان عمومی را به خود مشغول کرده است، برطرف کند.

پیش از این صحبت از نامه‌ای بود که از دفتر مقامات بالاتر درباره این خانه ارسال شده بود و براساس آن اعلام شده بود حق هیچ‌گونه ساخت‌وساز در این مجموعه وجود ندارد، مضاف بر این که محدوده مورد بحث به خیابان جهان کودک منتهی می‌شود که تحمل هیچ‌بار ترافیکی اضافه را ندارد، این در حالی است که گفته می‌شود مالک قصد دارد بنای فعلی را حفظ و در فضای باقی‌مانده، هتلی چند ستاره و Vip بسازد، در این صورت برای تأمین امنیت آن باز هم بار ترافیکی مضاعفی ایجاد می‌شود.

در سنوات گذشته، مکاتباتی بین مراجع دستگاه‌های مختلف ردوبدل شده است، اما خداراشکر در حال حاضر، شهرداری تعامل خوبی با میراث‌فرهنگی دارد و در موارد زیادی با همکاری میراث فرهنگی از تخریب آثار جلوگیری کرده است.»

اکنون به نظر می‌رسد همه آن حرف‌ها به واقعیت تبدیل شده‌اند؛ نخست دیوان عدالت اداری حدود ۱۰ روز قبل به نفع میراث فرهنگی و برای باقی ماندن همیشگی این بنای تاریخی رای داد و اکنون نیز خبر می‌رسد این بنای تاریخی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

ثابت پاسال در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد

اکنون بعد از گذشت دوره‌ای سخت برای این بنای تاریخی، روابط عمومی میراث فرهنگی استان تهران به نقل از پرهام جانفشان - مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تهران - اعلام کرده است: حفظ کاخ ثابت پاسال با مشارکت و اقدام درست رسانه‌ها، دستگاه قضایی و کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و واحد حقوقی در فهرست آثار ملی ماندگار شد.

او تاکید کرده است: ادله و مستندات ارائه‌شده به شعبه رسیدگی‌کننده در دیوان عدالت اداری توسط کارشناسان واحد حقوقی و روشن سازی رسانه‌ها و دوستداران میراث فرهنگی از اهمیت حفظ معماری کاخ ثابت به عنوان یک بنای ارزشمند و نقش آن در حفظ هویت شهری، باعث شد تا قاضی پرونده با شناخت کافی از موضوع به حفظ این بنای ارزشمند رای دهد.

او با اشاره به شکایت مالک بنا به دیوان عدالت اداری بعد از ثبت ملی این اثر در فهرست آثار تاریخی کشور، افزوده است: در نهایت در سال ۹۸ شعبه ۱۰ دیوان عدالت اداری که شعبه بدوی این پرونده است، به وارد بودن شکایت رای داد تا اثر از ثبت ملی خارج شود که در نهایت اداره حقوقی میراث فرهنگی استان تهران و اداره کل حقوقی وزارت‌خانه از این رای درخواست تجدیدنظر کرد و پرونده به شعبه سه تجدیدنظر دیوان عدالت اداری ارجاع داده شد.

به گفته او، در نهایت رأی قطعی شعبه سه تجدیدنظر دیوان عدالت اداری مبنی بر ابطال دادنامه بدوی صادر شد و خانه در ثبت ملی باقی ماند.

خانه ثابت پاسال امروز یکی از چند نقطه انگشت‌شمار سبز منطقه آفریقا در تهران است. این خانه را امروز می‌توان تنها گواه برای وضعیت قبلی این منطقه دانست که باید دست‌کم به عنوان شاهد برای کل منطقه در تهران باقی بماند، که خوشبختانه بعد از سال‌ها میراث فرهنگی توانست آن را از چنگ لودر‌ها نجات دهد.

تاریخ ثابت پاسال از بیش از ۵۰ سال قبل تا امروز

کاخ «ثابت پاسال» با وسعت ۱۱ هزار و ۵۴۳ متر مربع، بزرگترین خانه تهران لقب گرفته، خانه‌ای که گفته می‌شود صاحبش «حبیب‌الله ثابت» (معروف به ثابت پاسال) سرمایه‌دار ایرانی در پیش از انقلاب تلویزیون ملی را به ایران آورد و در دربار پهلوی بود. خانه‌ای که پس از انقلاب مکان رخداد رویداد‌های انقلابی بود، رویداد‌هایی که منابع تاریخی دارند.

هر چند گفته می‌شود عمر این بنای تاریخی فقط به دوره پهلوی قد می‌دهد، اما نباید فراموش کرد این کاخ را با «کاخ ورسای» در فرانسه تطابق می‌دهند. معماری این خانه از قصر «لو پتی تریانو» یکی از کاخ‌های جانبی ورسای در فرانسه کپی‌برداری شده و اشیای به‌کاررفته در آن بسیار ارزشمند است، به حدی که قبل از انقلاب، به روایتی این بنا حدود «۱۵ میلیون دلار» قیمت‌گذاری شد.

این عمارت استخری بزرگ دارد و یک جریان آب که مثل معماری سنتی ایران از زیر خانه رد می‌شود. یک تئاتر روباز کوچک در بخشی از باغ در نظر گرفته شده است. به موازات باغ و از ورودی سوارۀ خانه، یک پارکینگ بزرگ برای مهمانی‌های شبانه و پارک ماشین‌های مدعوین طراحی شده که نشان کمی از سلیقه دارد و به پارکینگ یک مرکز خرید می‌ماند. زیربنای خانه نزدیک به دوهزار مترمربع در دو طبقه اصلی و یک طبقه زیرزمین است.

گفته می‌شود این خانه از روی اقامتگاه قرن هجدهمی مادام دو باری و بعد‌ها ماری آنتوانت، قصر پتی تریانو (تریانو کوچک) در کاخ ورسای ساخته شده که آنژ-ژاک گابریل آن را طراحی کرده است. همچنین نمای اصلی عمارت ثابت شباهتی انکارناپذیر به نمای جنوبی کاخ سفید دارد که یکی از مشهورترین بنا‌های نئوکلاسیک محسوب می‌شود.