با ادامه رویه فعلی، کتب دینی آینده خوبی نخواهند داشت

به گفته دبیرعلمی کتاب سال جمهوری اسلامی سال‌ها و حتی قرن هاست از ضرورت تحول در محتوا، تصویر، زبان و نثر کتب مختلف به خصوص کتب دینی سخن می‌گوییم، اما همچنان در پله اول مانده ایم و حرکتی نکرده ایم.

به گزارش شفقنا، مهدوی راد، محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه با بیان اینکه ارزشیابی‌های نادرست در حوزه و دانشگاه‌ها و استعجال در تألیف و نشر کتب دینی موجب شده کمیت بر کیفیت پیشه بگیرد، گفت: دیگر شخص محوری در نگارش و نشر کتب دینی غالب نیست و موسسات وارد این میدان شدند، نشر دینی هیچ وقت به صورت و تصویر کتب نپرداخت و همین مساله از جذب مخاطب کاست، کتب دینی که باید مورد نقد قرار گیرند تا دیگر شاهد نشر کتبی مشابه آن نباشید به درستی انتخاب نشد و مورد نقد دقیق قرار نگرفت، اگر رویه فعلی را ادامه دهیم آینده خوبی برای تألیف و نشر کتب دینی متصور نیستم و راهکار این است که علاوه بر برطرف ساختن مشکلات موجود، علم را در جغرافیای خود محصور نکنیم و کتب را به زبان‌های مختلف ترجمه و در اختیار مردم سراسر دنیا قرار دهیم.

حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی راد به مناسبت هفته کتاب و کتابخوانی، درباره کمیت و کیفیت کتب دینی و میزان استقبال از این کتب، اظهار کرد: تاکنون چندین بار بر این نکته تأکید کردم که چشم انداز کلی تألیف کتب و مقاله در حوزه دین مناسب است، اما رضایت بخش نیست. ما ادعا داریم ام القری جهان اسلام هستیم، انقلاب ما بر مبنای کتاب بوده و اساس دین مان قرائت و کتاب است، اما با توجه به این ادعا و مدعا آن چنان که باید و شاید کتب دینی مفید و مؤثر تولید نکردیم.

کمیت همچنان بر کیفیت سیطره دارد

ادامه داد: در جشنواره کتاب سال جمهوری اسلامی و چندین جشنواره دیگر که حضور دارم به طور ملموس یافتم که کمیت همچنان بر کیفیت سیطره دارد، به لحاظ کمی سال به سال، عناوین نشر یافته ما کم نشده بلکه بیشتر هم شده مثلاً سال گذشته از نظر کمی نزدیک به ۱۵ درصد افزونی داشتیم، اما به لحاظ کیفیت به شدت در ضعف هستیم، مخصوصاً در حوزه دین که با آسیب‌های مهمی رو به رو هستیم.

کتب مناسب مذهبی تا حدودی نشر یافته، اما در حدی که باید باشد، نیست

وی گفت: بنده سال گذشته در جشنواره کتاب سال به گروه‌های متعدد حتی به برخی از گروه‌ها که علوم محض هستند هم سر می‌زدم و درباره وضعیت کتب منتشر شده از آنان سوالاتی می‌پرسیدم و متوجه شدم که این گروه‌ها هم از نتایج آنچه که به عنوان کتاب و نتیجه پژوهش عرضه می‌شود، راضی نیستند، اما با توجه به اینکه بناست در این گفتگو درباره کتب دینی صحبت کنیم و من هم آگاهی‌های لازم در این حوزه را دارم، تأکید می‌کنم که کتب خوب و مناسب مذهبی تا حدودی نشر یافته، اما در حدی که باید باشد، نیست.

آثار فاخر، اصیل و بزرگ از شخص یا اشخاص را کمتر شاهدیم

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه افزود: نکته بعدی اینکه اکثریت کتب دینی که نشر یافته هم خوشبختانه و هم متأسفانه متعلق به موسسات هستند. خوشبختانه به این دلیل که موسسات فعالند و بعضاً فعالیت‌های خوبی دارند و متأسفانه از این جهت که آثار فاخر، اصیل و بزرگ از شخص یا اشخاص را کمتر شاهدیم. به عنوان مثال دیگر شخصی مانند علامه امینی نداریم که کمتر از یک قرن تلاش کند و نسخه‌های بسیار را بررسی کند و سرانجام «الغدیر» به وجود بیاورد.

در حقیقت ما به لحاظ فردی دچار خلاء هستیم. اما همانطور که بیان کردم موسساتی مانند پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم یا پژوهشگاه حوزه و دانشگاه آثار فاخری را نشر و عرضه می‌کنند. اما جای تأسف است در حوزه دین اندک آثار فاخر، مفید و موثر که به چاپ می‌رسد از سوی موسسات منتشر می‌شوند و دیگر شخص محوری غالب نیست.

دبیر علمی جایزه کتاب سال در پاسخ به این پرسش که چرا به مرور زمان اشخاص تمایلی به تألیف کتب دینی متقن را از دست دادند؟ گفت: صحبت کردن در مورد این مساله خیلی ساده نیست، به نظرم آسیب شناسی بسیار جدی می‌خواهد. اولاً زندگی‌های امروز مانند گذشته دیگر اجازه نمی‌دهد سال‌ها برای تألیف یک کتاب زمان صرف کنید. به قول یکی از عالمان بزرگ، ما بخش قابل توجهی از زندگی مان کار با گِل است و یک بخش اندکی کار دل است. استادی که باید درس بگوید و در جلسات متعدد شرکت کند تا امورات زندگی را بگذراند دیگر برای او زمان و حوصله و انگیزه کار پژوهش مستقیم نمی‌ماند و این آفت بزرگی است.

ارزشیابی‌ها دچار مشکل هستند؛ ارتقای درجه براساس کمیت!

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه بیان کرد: نکته دیگر در این زمینه ارزشگذاری است که بسیار مهم می‌باشد و شامل هم دانشگاه و هم حوزه می‌شود، به عنوان مثال در دانشگاه و حوزه اساتید به نوشتن مقاله و کتب و… روی می‌آورند و هر چه کمیت این پژوهش‌ها بیشتر باشد، ارتقای درجه پیدا می‌کنند، این در حالی است که به کیفیت اثر توجهی نمی‌شود در حقیقت این ارتقای درجه براساس کمیت است، بنابراین معتقدم نوع ارزشیابی‌ها در این موضوع مشکل دارد.

در تألیف و نشر کتب دینی استعجال بسیاری شاهدیم

وی گفت: استعجال نیز مشکلی دیگری است، قرآن کریم در تعبیری می‌فرماید: «اگر کاری خیلی سریع شکل بگیرد و پیدا شود، در آن تأمل و تحمل وجود ندارد». زمانی با یکی از ادبای بزرگ صحبت می‌کردم و گفتم که این همه نوشتی هیچ چاپ نشده و وقتی چاپ نمی‌شود چه انگیزه‌ای برای نوشتن داشتید، پاسخ داد: من به سنی رسیدم و فهمیدم که وظیفه ام درس دادن است، چون می‌توانستم درس بدهد، بعد مطلبی نوشتم و دیدم که می‌توانم بنویسم و احساس کردم که وظیفه ام نوشتن است، حال نوشته ام و می‌نویسم اگر کسی خواست چاپ کند.

وقتی کسی اینگونه فکر می‌کند، روی یک پروژه چهل سال هم وقت می‌گذارد، ولی وقتی کسی فکرش این است که در مدت زمان کوتاهی مُهر پایان را بر کتاب یا مقاله بزند و فردا به سوی چاپخانه برود، مشخص است که چه اتفاقی می‌افتد. این‌ها اندک مسایلی است که می‌گویم و به نظرم آسیب شناسی آن باید به طور فراتر انجام شود و مشخص گردد که چرا ما آنطور که باید کتب دینی با کیفیت نداریم.

متأسفانه نشر دینی هیچ وقت به صورت نمی‌پرداخت و بیشتر در سیرت بود

وی درباره اینکه چرا کتب دینی مانند بسیاری از رمان‌ها و فیلم‌ها برای نسل جوان یا حتی نسل‌های گذشته جذابیت چندانی ندارد و جوانان و نوجوانان را جذب نمی‌کند، اظهار کرد: متأسفانه نشر دینی هیچ وقت به صورت نمی‌پرداخت و بیشتر در سیرت بود. اخیراً یکی از ناشران فعال و خوش فکر کشورمان تصمیم گرفت کتابی را نشر دهد، مولف بزرگ این کتاب اجازه تغییر تصویر جلد را نمی‌داد، پس از اصرار بسیار من راضی شد که جلد را تغییر دهد، پس از این تغییر در طول یک هفته ۸۰ جلد این کتاب به فروش رفت.

صورت و تصویر کتب به خصوص کتب دینی در جذب مخاطب اهمیت بسیار دارد

مهدوی راد ادامه داد: صورت و تصویر کتب به خصوص کتب دینی چنان مهم است که در روایات آمده هر نوع بهره چشم را بپردازید، وقتی من پشت ویترین زیبایی کتاب را می‌بینم، جذب آن می‌شوم و محتوا را نگاه می‌کنم و چنانچه محتوا را نپسندیدم این کتاب را خریداری نمی‌کنم، حال اگر این کتاب صورت نداشته باشد، محتوا را نیز بررسی نمی‌کنم. اخیراً در زمینه صورت کتب تحرکاتی شده و برخی از ناشران و موسسان به این سو حرکت کردند که کتب جمع و جور و مرتب و با قلم و ادبیات مناسبی عرضه کنند، اما واقعیت این است که این تحرکات آن چنان که باید، نیست.

کتب دینی، نشر خوبی ندارند

دبیر علمی جایزه کتاب سال با بیان اینکه کتب دینی، نشر خوبی ندارند، تصریح کرد: کتاب باید به نوعی عرضه شود که جلوی چشم بیاید تا خریداری شود، برخی ناشران دینی ما حتی با ناشران همسان خود هم ارتباط ندارند تا کتاب هایشان را با هم مبادله کنند، این مشکلی برای امروز نیست و شاید قرن هاست با این مساله مواجه هستیم. زمانی که خانه کتاب بر پایه اسنادی، مرکزی تأسیس کرد و ما با جمعی از دوستان به این مرکز رفتیم، نگاهم به گزارشی افتاد، این گزارش برای سال ۱۳۳۴ بود که گزارشگر ناله کرده بود از اینکه کتاب خوب نشر نمی‌شود و به دست خواننده نمی‌رسد، توجه علمایی که حضور داشتند را به این گزارش جلب کردم و گفتم نیم قرن گذشته با مشکل نشر و عرضه کتب مواجه بودیم و هنوز هم این مشکل را داریم و نتوانستیم این مساله را حل کنیم.

نقادی نداریم و به نقد بها نمی‌دهیم پس پیشرفت کندی خواهیم داشت

وی به ضرورت نقد تفکر به منظور پیشرفت تأکید و بیان کرد: نقد تفکر بسیار امر مهمی است و پیشرفت به همراه دارد، به عنوان مثال منابر به عنوان یک نهاد فرهنگی و اسلامی چنانچه مورد نقادی قرار گیرد، اشکالات آن اصلاح و به مرور اثرگذاری آن افزایش خواهد یافت، اما شاهدیم به دلیل اینکه منابر مورد نقادی صحیحی قرار نمی‌گیرند برخی از علما در مجالس یا حتی صدا و سیما حضور می‌یابند و نکاتی را مطرح می‌کنند که سرشار از تحریف، سخنان بی پایه و خرافه است، تداوم اینگونه مسایل نشان می‌دهد که نقادی نداریم و به نقد بها نمی‌دهیم.

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه گفت: نقادی‌هایی صورت می‌گیرد و به واسطه آن کتب معرفی می‌شوند، اما متأسفانه کتبی که باید، برای نقد و بررسی انتخاب نمی‌شوند تا پس از نقد دیگر چنین کتبی منتشر نشوند. در سال‌های اول که نشر دانشگاهی به وجود آمده بود و امروز ۴۰ سال از آن زمان می‌گذرد، محمدعلی اسلامی ندوشن پیشنهاد کرد که لفظ نقد و انتقاد را مدتی حذف کنید و مثلاً بگویید ارزیابی و بررسی، این نکات کوچکی نیست و بسیار نیاز به تأمل دارد، اما تا به امروز این مسایل را به صورت دقیق ارزیابی و آسیب شناسی نکردیم.

مهدوی راد افزود: در حال حاضر در جشنواره کتاب سال ارزیابی و بررسی کتب را آغاز کردیم و بهمن ماه نتایج بررسی‌ها اعلام می‌شود و به اطلاع مخاطب می‌رسد که کدام کتاب‌ها برتر هستند، اما از فردای اعلام نتایج این حرکت متوقف می‌شود و جامعه کتاب خوان متوجه نمی‌شود که به چه دلیل فلان کتاب، کتاب برتر سال شناخته شده و چرا کتاب دیگر چنین رتبه‌ای را کسب نکرد.

چرا پس از گذشت این همه سال هنوز نمی‌توانیم کتبی را به درستی و بدون غوغا سالاری نقد و ارزیابی کنیم؟! چرا تلویزیون یک شبکه کتاب به منظور معرفی کتب ندارد؟ چرا ارزیابی ها، گزارش‌ها و تحلیل‌های دقیقی از کتبی که منتشر می‌شوند، نداریم؟! همه این موارد آفت‌هایی است که با آن‌ها مواجه هستیم و باید در جهت رفع آن تلاش کنیم.

وی در پاسخ به این پرسش که در دورانی کتب درخشانی از اشخاصی مانند امام موسی صدر، شهید مطهری و… منتشر شد و امروز پس از گذشت سالیان سال همچنان خوانندگانی را به سمت خود جلب می‌کند، این افراد برای جذب خوانندگان از چه اصول و روشی استفاده کردند؟ گفت: در این کتب از نثر مناسب و جذابی استفاده شده است، امروز هم طلبه‌ها و دانشگاهیان جوانی هستند که کتبی با نثر و پردازش بسیار خوب عرضه می‌کنند، حتی بسیاری از خانم‌ها هم به این میدان آمدند و آثار خوبی را تولید می‌کنند، باید توجه کنید که زمان شهید مطهری جامعه ما سی میلیون جمعیت داشت و در حد کمی نویسنده و محقق داشتیم، اما امروز نزدیک به ۸۰ میلیون جمعیت داریم و جاذبه‌های مختلفی مانند فضای مجازی از مطالعه و کتاب راهزنی می‌کنند.

وی افزود: من، چون خودم خیلی به فضای مجازی علاقه ندارم گاهی خیلی دلگیر می‌شوم که در جمعی وارد می‌شوم و بعضاً استاد، عالم و فاضل هستند و جلسه فاخری است، و همه یا قریب به اتفاق موبایل دستشان است، خیلی چهره بدی دارد، این نشان از یک فرهنگ اجتماعی است و یعنی ما اصحاب علم علاقه‌مند به وسایل دم دستی هستیم.

یک بزرگواری بود که خیلی هم با سواد نبود، اما همیشه کتابی در دستش بود، در جمع‌ها که می‌نشستیم، اگر مثلاً در جلسه‌ای ۱۰ دقیقه سکوت می‌شد، این شخص کتابش را باز می‌کرد و مشغول مطالعه می‌شد، امروز دیگر این فضا‌ها نیست و کم شده است. درست است که کتب الکترونیکی در دسترس است، ولی دلیلی بر عدم مطالعه نیست؛ هنوز هم که هنوز من مورد اعتراض از ناحیه برخی از افراد هستم که چرا انقدر کتاب مطالعه می‌کنم!

موضوعات کتب دینی باید به روز و با نثری دلنشین باشند

دبیر علمی جایزه کتاب سال در پاسخ به این پرسش که در دنیا و جامعه امروز پرداختن به چه موضوعات دینی در کتب از اولویت بیشتری برخوردار است؟ گفت: همه موضوعات! دین جاری و ساری است و برای همه زمان هاست. در هر زمانی موضوعات و آثار باید با زبان و نگاه مناسب همان زمان عرضه شود.

زمانی یکی از عالمان بسیار بزرگ برایم تعریف می‌کرد که فلان عالم جلیل القدر به ایران آمد و کتابش را به من داد تا مطالعه کنم، بعد از چند روزی که او را دیدم به او گفتم: ساختار، چارچوب و پردازش کتاب بسیار خوب بود، اما از لحاظ موضوع نگاه جدید نداشت.

زاویه نگاه ما به مسایل باید امروزی باشد، به عنوان مثال اگر خواستیم در مورد زندگانی ائمه کتابی بنویسیم باید توجه داشته باشیم که در زمان نگارش کتاب، زاویه نگاه و قلم و بیان ما با زمان روز تطبیق داشته باشد. هیچ موضوعی نیست که اشباع شده باشد، همه موضوعات کمتر یا برخی بیشتر کار شده است و این زمینه وجود دارد که با زاویه و نگاه نو جهت گیری پیدا کند و در مورد آن‌ها بحث شود.

مهدوی راد در پاسخ به این پرسش که برای عرصه نشر و تألیف کتب دینی چه آینده‌ای متصور است؟ گفت: اگر با رویه امروز ادامه مسیر دهیم، آینده خوبی در عرصه نگارش و نشر کتب دینی نخواهیم داشت. کتب دینی تا به امروز منتشر شدند و از این پس نیز انتشار خواهند یافت، اما ادامه مسیر با رویه امروز توقع‌ها را برآورده نخواهد کرد.

کتب را به زبان مردم کشور‌های مختلف ترجمه کنیم

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه به منظور جذابیت کتب دینی در داخل و خارج از کشور و به روز بودن موضوعات این کتب، راهکاری ارایه داد و اظهار کرد: اول اینکه کتب با زبان مردم کشور‌ها عرضه شود. من همیشه می‌گویم که دو جغرافیا در جهان اگر با طرق مختلف با هم ارتباط نگیرند، حرف هایشان در جغرافیای خودشان باقی خواهد ماند و در سطح وسیعی گسترده نخواهد شد.

به عنوان مثال در شبه قاره که به زبان اردو می‌نویسند کتبی در موضوعات مختلف داریم، زمانی من به یکی از دانشجویانم که هندی بود، گفتم پژوهش‌هایی درباره حدیث در ۵۰ سال اخیر فهرست کند، این دانشجو ۱۸۲ کتاب فهرست کرده بود که بعضاً نگاه‌های جدیدی به موضوعات مختلف داشتند و سرچشمه برخی از این نگاه‌های نو شبه قاره بود، اما ما ایرانیان، کتب را به زبان فارسی می‌نویسیم و همین جا می‌مانند.

من با ناشران عربی روشنفکری در ارتباط هستم و تمایل به نشر کتب با آرم نشریه خودشان هستند، برخی از نویسندگان جوان و غیر جوان ما حرف‌های بسیار مهمی برای مطرح کردن در جهان اسلام و غیر اسلام دارند، اما باید توجه داشته باشند که این نکات را با نثر و زبان امروز به نگارش درآورند که در این صورت مورد استقبال گسترده‌ای قرار خواهد گرفت.

بنده شاگرد سوری بسیار خوبی داشتم، روزی به من گفت فلان کتاب شما که هنوز هم به فارسی چاپ نشده بود، نثر روزنامه‌ای دارد و اجازه بدهیم که این کتاب را ویرایش کنم، پس از اینکه این کتاب را ویرایش کرد، به من گفت می‌خواهم آن را چاپ کنم، به او گفتم باید متن این کتاب را بازنگری کنم.

بالاخره این شاگرد سوری به سوریه رفت و مدتی گذشت، بزرگواری از لبنان به ایران آمد و به من گفت که کتاب شما در لبنان چاپ شده است، بعد‌ها معلوم شد که شاگرد سوری چاپ کرده است، همین کتابی که من می‌خواستم بازنگری کنم اکنون به شدت در جهان اسلام جا پیدا کرده و به انگلیسی هم ترجمه شده است و تاکنون ۱۰ عالم سنی را دیدم که به آن پرداختند، برخی کتاب را نقد و برخی دیگر از آن تعریف کردند. اگر این کتاب تنها به زبان فارسی نوشته می‌شد تنها در کشور می‌ماند.

از تصدی گری در تألیف کتب دوری کنیم

مهدوی راد در پایان گفت: باید محتوایی قوی با موضوعات به روز و با زبان‌های مختلف برای مخاطبان خود در سراسر دنیا تولید، ترجمه و عرضه کنیم و ازتصدی گری دوری کنیم. در حال حاضر ناشران بسیار خوبی در لبنان، عراق و اردن هستند که حاضرند کتاب شما را با آرم خودشان منتشر کنند، به عبارت دیگر اگر ما به لحاظ محتوایی خوراک را برسانیم، هستند کسانی که از آن استفاده کنند.