واردات خصوصی واکسن کرونا؛ مجوز رانت پنهان؟

دیروز، فیلمی در فضای مجازی منتشر شد که سه نفر با چهره‌های نامعلوم، اما در حال صحبت به زبان فارسی را، در حال باز کردن بسته حاوی واکسن «فایزر» نشان می‌داد. انتشار این فیلم، حاشیه‌های چند ماهه نحوه تامین و دسترسی به واکسن کووید ۱۹ را چند برابر کرد؛ واکسنی که به گفته وزیر بهداشت، به دشواری و با چشم‌انتظاری‌های طولانی تامین و تحویل می‌شود و به دلیل همین دشواری‌ها و تنگنا‌های توزیع یک‌باره و سراسری، ۶۰ میلیون ایرانی، کد نوبت چند ماهه برای تزریق واکسن در دست گرفته‌اند.

اعتماد در ادامه نوشت: حالا همین واکسن و آن هم از برندی که به کلی و به دستور حاکمیت ممنوع از ورود شده، در مقابل لنز یک دوربین خانگی و توسط افرادی با هویتی محفوظ، در یکی از خانه‌های شهر من یا شهر شما، رونمایی می‌شود. ظرف ماه‌های گذشته و در حاشیه اعتراضات کاربران شبکه‌های اجتماعی به اهمال دولت در واردات واکسن کووید ۱۹، اخباری تاییدنشده درباره فروش مقادیر بسیار محدود و انگشت‌شمار واکسن‌های وارداتی توسط دلالانی که حتما از حاشیه امن بسیار ضخیم و البته روابط پیچیده و بسیار قدرتمند با شبکه واردات دارو‌های یارانه‌ای و برخوردار از منابع ارزی دولت و ملت بهره‌مند هستند، منتشر شد و طبیعی است که مقامات انتظامی و امنیتی کشور هم در پاسخ به این اخبار، چاره‌ای جز تکذیب نداشته‌اند.

راه یافتن دارو‌های ممنوعه به بازار سیاه و قاچاق معکوس دارو‌هایی که با ارز دولتی تامین می‌شود، حکایتی دنباله‌دار است که سابقه‌اش به سال‌های پایانی دهه ۷۰ و انتشار اولین شایعات درباره وجود مافیای دارو می‌رسد. ظرف ۲۰ سالی که گذشته، فعالیت مافیای دارو در کشور، هیچگاه تکذیب نشده اگرچه دولت‌های این دو دهه، تلاش کرده‌اند تصویر پاک و محجوبانه‌ای از نظام سلامت و دست‌اندرکاران تامین دارو ارایه دهند، اما اشکال از جای دیگر است؛ اشکال از تزلزل نفس اماره در مقابل چربی پیشنهادات آن صاحب سرمایه‌ای است که با ریال‌ها و دلارهایش، صاحب قدرت هم می‌شود و به مدیر عالی‌مقام یا دون‌پایه، تعارفی هدفمند می‌زند که صفرهایش و مقدارش، از مواجب رسمی دولتی، صد البته، وسوسه‌انگیز‌تر است.

دیروز، انتشار خبری به نقل از مدیر کل سازمان غذا و دارو درباره صدور مجوز واردات واکسن گران و نایاب کرونا برای سه شرکت از بخش خصوصی، حکایت‌های کهنه درباره رانت‌خواری از کنار واردات دارو را زنده کرد و اولین نتیجه‌اش، انتشار فیلم کوتاهی بود که شاید از باب تلنگر به دولت خواب‌آلود، وایرال شد.

اینکه سازه‌های ویرانه تامین کالا‌های استراتژیک و اساسی در ایران، چه زمان در مقابل زلزله‌های مهیب و خانمان‌برانداز رشوه و رانت، مقاوم خواهد شد، هیچ معلوم نیست. این دولت که به پایان عمر رسیده و حالا در سی و یکمین روز از فروردین و کمتر از دو ماه مانده تا انتخابات ریاست‌جمهوری سیزدهم، اعضای کابینه، چمدان‌های‌شان را پشت در‌های پاستور چیده‌اند و منتظر سوت آخر هستند.

اینکه سعید نمکی که دومین وزیر بهداشت در دولت دوازدهم است، چند ماه یا چند سال بعد از پایان وزارت، پرده از رانت واکسن کووید ۱۹ و علت رضایت اجباری دولت به پذیرش حضور بخش خصوصی برای واردات این کیمیای جان سوز بردارد، معلوم نیست. فعلا مدیر رسانه‌ای وزارتخانه‌اش، کیانوش جهانپور، خطر رانت را رد نمی‌کند و احتمالش را هم منتفی نمی‌داند. چه وقت، اما جزییات این تهاتر جان و ریال افشا خواهد شد؛ شاید به عمر وزیر بهداشت قد ندهد، به عمر من و شما هم. در ادمه مشرح گفتگو با او را می‌خوانید:

ظرف روز‌های گذشته، اخباری درباره احتمال ورود بخش خصوصی به واردات واکسن کووید ۱۹ منتشر شده است. بخش خصوصی چطور می‌تواند واکسن وارد کند؟

بخش خصوصی، به شرط وجود ظرفیت مازاد بر توافقات دستگاه دیپلماسی و سفرای ما در خارج از کشور همچنین ارایه مستندات موید توانایی تامین واکسن با ظرفیت‌های جدید، اجازه واردات خواهد داشت.

وزارت امور خارجه و سفرای ایران، برای خرید واکسن همکار شما هستند؟

در تمام ماه‌های گذشته، پیشانی مذاکرات، دستگاه دیپلماسی و سفرای ما در کشور‌های هدف بودند که البته تعداد این کشور‌ها هم، متعدد نیست، چون تولید‌کنندگان و تامین‌کنندگان واکسن کووید ۱۹، محدود هستند و نقاط هدف مذاکرات ما هم در این مدت، روسیه و چین و هند بودند که سفیران جمهوری اسلامی ایران، از تابستان سال گذشته، این مذاکرات را آغاز و پیگیری کردند و در مواردی هم به نتایجی رسید و برخی نتایج هم ممکن است محقق شده باشد. از جمله، تولید مشترک واکسن اسپوتنیک V در برخی شرکت‌های ایرانی است که به زودی عملیاتی می‌شود و همچنین، قرارداد دوباره‌ای هم برای خرید ۶۰ میلیون دوز واکسن اسپوتنیک V از روسیه، علاوه بر واردات قبلی، منعقد شد و تمام این اتفاقات؛ تامین واکسن، عقد قرارداد، ثبت سفارش و تولید مشترک و انتقال فناوری در کوبا و روسیه و چین و هند، همه از مسیر مذاکراتی است که پیشانی آن، دستگاه دیپلماسی؛ وزارت امور خارجه و سفرای جمهوری اسلامی ایران بودند.

به هر حال، وضعیت واکسن کووید ۱۹ با سایر دارو‌ها و واکسن‌ها متفاوت و مذاکرات برای تامین این واکسن، عموما میان دولت‌هاست و بنابراین، در حال حاضر و حتی تا چند ماه آینده، در تامین واکسن کووید ۱۹، شرکت‌های واردکننده دارو، حضور تجاری مستقل نخواهند داشت، چون تا امروز هم، به دنبال رایزنی سفرای ایران و با حمایت وزارت بهداشت، قرارداد‌های خرید واکسن از هند و چین و روسیه منعقد و در مواردی هم محقق شده است.

حالا، اگر علاوه بر مجموع این روند، ظرفیت فراتر در بخش خصوصی موجود باشد، حتما استقبال می‌کنیم، اما قرار نیست اعتبارات جاری کشور را با حرکت موازی و برای مذاکره‌کننده موازی؛ آن هم زمانی که نماینده رسمی جمهوری اسلامی ایران در حال مذاکره است، مخدوش کنیم.

ولی وزیر بهداشت به جمعیت هلال احمر مجوز واردات واکسن کووید ۱۹ داده. این حرکت موازی نیست؟

جمعیت هلال احمر، یک نهاد عمومی است و بخش خصوصی محسوب نمی‌شود. علاوه بر این، مجوز وزیر بهداشت برای جمعیت هلال احمر هم در راستای استفاده از ظرفیت موازی علاوه بر ظرفیت موجود است. وقتی شما می‌توانید به یک سوپرمارکت مراجعه کرده و یک کالا را با قیمت رسمی هزار تومان خریداری کنید، آیا می‌پذیرید که یک فرد غریبه از راه برسد و همان کالا را با قیمت ۲ هزار تومان به شما بفروشد؟ امروز، بعضی افراد، چنین انتظاری در روند خرید و تامین واکسن کووید ۱۹ ایجاد کرده‌اند که قطعا وزارت بهداشت با این اتفاق مخالفت خواهد کرد.

خرداد ماه، انتخابات ریاست‌جمهوری برگزار می‌شود و مرداد ماه هم، کار دولت دوازدهم به پایان می‌رسد. خطر هبه رانت واردات واکسن کووید ۱۹ به بخش خصوصی توسط دولت جدید را تا چه حد جدی می‌بینید؟

ما از دولت آینده بی‌خبریم و اهل پیشگویی و پیش‌بینی نیستیم، اما در حال حاضر، ریل‌گذاری درستی برای واردات واکسن از سبد کوواکس، خرید مستقیم، تولید مشترک و حتی تولید داخلی ایجاد شده و حالا هم در مسیر درستی قرار داریم. دولت جدید هم می‌تواند همین مسیر را ادامه دهد و واکسیناسیون را تا پایان سال ۱۴۰۰ و حتی زودتر از آن به اتمام برساند.

خطر رانت‌خواهی بخش خصوصی برای واردات واکسن کووید ۱۹ را تا چه حد جدی می‌بینید؟

باید برحسب مورد قضاوت کنیم؛ برحسب مستنداتی که ارایه شود، قیمت واکسن، تامین‌کننده واکسن، آیا واکسن از تولید‌کننده دریافت شده باشد یا خیر، مدارک و مستنداتی که سازمان غذا و دارو از داوطلبان واردات واکسن درخواست می‌کند، نشان می‌دهد که آیا وارد‌کننده، توانایی انجام این کار از مسیر صحیح را دارد یا ممکن است در این روند، مسیر‌های انحرافی هم وجود داشته باشد.

پس خطر رانت برای واردات توسط بخش خصوصی، وجود دارد.

وقتی روند جهانی عرضه و تقاضای واکسن کرونا، نامتعادل است و نیاز سال ۲۰۲۱ جهان، حدود ۱۱ میلیارد دوز واکسن کروناست در حالی که مجموع تولیدات واکسن، حتی معادل نیمی از این نیاز هم نیست، حتما خطر انحراف و رانت و سوءاستفاده، چه در کشور مبدا و چه در کشور‌های مقصد وجود دارد. باید براساس شیوه‌نامه‌ها و استاندارد‌ها و تجاربی که در سازمان غذا و دارو داریم حرکت کنیم، چون هر اقدام ناگهانی و خارج از برنامه، ریسک ایجاد رانت و حتی برهم خوردن نظم واکسیناسیون و تامین واکسن را به دنبال دارد.

آیا تعدد تولیدات داخلی واکسن کووید ۱۹، نوعی حرکت موازی نیست؟

ما با حرکت موازی مشکلی نداریم، اما حرکات موازی‌ای که اعتبار تجاری کشور و اعتبار دستگاه دیپلماسی به عنوان پیشانی مذاکرات تامین واکسن را مخدوش کند، قبول نداریم. استفاده از ظرفیت‌های موجود، ولو در حرکت موازی، موضوع دیگری است. تا امروز، ۴ شرکت داخلی، تولید واکسن را در دستور کار قرار داده‌اند و در آینده، به تعداد این تولید‌کنندگان هم اضافه خواهد شد و این اتفاق، یک مزیت برای کشور است آن هم در مورد تولید واکسن برای بیماری‌ای مثل کووید ۱۹ که پیش‌بینی می‌شود روند اپیدمی این بیماری، با یک‌بار واکسیناسیون متوقف نخواهد شد. بنابراین، هر کشوری که بتواند به جایگاه تولید واکسن برسد و تولیدکنندگان متعدد و حجم بالایی از تولید داشته باشد، حتما در ماه‌های آتی، رتبه بالاتری خواهد داشت.

چند ماه قبل، خانم دکتر مینو محرز، خطاب به رسانه‌ها اعلام کرد که فقط واکسن کرونای ایرانی تزریق خواهد کرد. شاید حرف ایشان، پیامی با هدف حمایت از تولید داخلی و تلاش محققان ایرانی بود، اما واکنش سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا و وزیر بهداشت و خود شما را به دنبال داشت.

تردیدی نیست که اولویت ما، واکسن تولید داخلی است و وزارت بهداشت هم تمام‌قد، در حمایت از تولید داخل ایستاده، اما به هیچ‌وجه نمی‌توانیم تا زمان دریافت واکسن ایرانی صبر کنیم. ما باید واکسیناسیون گروه‌های آسیب‌پذیر را آغاز می‌کردیم؛ بنابراین، باید ظرفیت واردات واکسن فعال می‌شد.

وقتی واکسن ایرانی هم به تولید انبوه برسد، برای جمعیت باقی‌مانده استفاده خواهد شد در حال حاضر، ۴ شرکت داخلی؛ انیستیتو پاستور، گروه دارویی برکت، موسسه سرم‌سازی رازی و سازمان پژوهش و نوآوری وزارت دفاع، مشغول تولید واکسن کووید ۱۹ هستند و وزارت بهداشت هم از تمام ظرفیت‌های موجود برای تولید واکسن در داخل کشور حمایت می‌کند، اما همزمان، این نگاه واقع‌بینانه در وزارت بهداشت وجود داشته که تا زمان تولید انبوه واکسن‌های داخلی، باید از مسیر‌های مختلف و برای واکسیناسیون گروه‌های پرخطر، واکسن موثر و ایمن وارد کنیم.

این رقابت در تولید داخلی آسیب‌زا نیست؟

رقابت مثبتی است که منجر به فعال‌سازی ظرفیت‌های غیر قابل تصور شده و ما از این رقابت مثبت و سازنده استقبال می‌کنیم.

با توجه به اینکه فرمول تولید واکسن در هر کدام از این ۴ شرکت، متفاوت است، خطر ایجاد رانت در همین عرصه رقابت وجود ندارد؟

نه تنها رانت ایجاد نمی‌شود بلکه تفاوت پلتفرم‌ها و فناوری‌ها، کلاس تولید واکسن و علوم وابسته به تولید واکسن را در ایران ارتقا خواهد داد و یک سرمایه عظیم برای صنعت واکسن‌سازی کشور محسوب می‌شود.

تولید داخل، چه مقدار از نیاز واکسن کووید ۱۹ را پوشش خواهد داد؟

براساس ظرفیت موجود و قابل پیش‌بینی برای تولید انبوه ۴ واکسن که فعلا در مرحله مطالعات بالینی هستند، پیش‌بینی می‌کنیم ۱۶۰ میلیون دوز تا پایان سال ۱۴۰۰ تولید شود.

و برای حصول ایمنی جمعی به چند دوز واکسن نیاز داریم؟

با شرایط فعلی و براساس تخمین‌های موجود، با واکسیناسیون حدود ۷۰ درصد از کل جمعیت و معادل ۵۶ الی ۶۰ میلیون نفر، می‌توانیم به ایمنی جمعی برسیم. با توجه به اینکه اغلب واکسن‌های کووید ۱۹، در دو دوز تجویز می‌شوند، حداقل به ۱۲۰ میلیون دوز واکسن برای حصول ایمنی جمعی نیاز داریم.

روز یکشنبه، رییس شورای شهر تهران گفت ۲۰۰ میلیون دوز واکسن نیاز داریم.

این حرف اشتباه است. احتمالا ایشان واکسیناسیون کل جمعیت کشور را درنظر داشته، اما حتی با احتساب نیاز واکسیناسیون کل جمعیت هم، به طور میانگین، در سال اول واکسیناسیون، ۱۶۰ الی ۱۷۰ میلیون دوز برای تزریق دو مرحله‌ای نیاز داریم. اما ایمنی جمعی با ۱۱۲ الی ۱۲۰ میلیون دوز در سال اول واکسیناسیون محقق می‌شود و حتی در صورت نیاز به دوز‌های یادآور در سال‌های آتی، هر سال حدود ۶۰ میلیون دوز واکسن کفایت می‌کند.

چرا شرکت رسانه‌ای «بلومبرگ» چند روز قبل مدعی شد که تکمیل واکسیناسیون کووید ۱۹ در ایران، ۱۰ سال طول می‌کشد؟

شاید این ادعا، ناشی از توجه به سرعت واکسیناسیون آزمایشی در هفته‌های اول و تعداد ناکافی واکسن در ایران بود. ماه اول واکسیناسیون، کمتر از ۵۰۰ هزار دوز واکسن دراختیار داشتیم ضمن آنکه در همین ماه، باید نقص‌های روند واکسیناسیون هم مرتفع می‌شد. در ماه دوم، حدود یک میلیون دوز واکسن به دست‌مان رسید و در ماه‌های آینده هم موجودی واکسن به دلیل افزایش واردات و تولید انبوه تولید داخلی، بیشتر می‌شود و به همین دلیل، پیش‌بینی می‌کنیم که تا پایان سال ۱۴۰۰، واکسیناسیون در ایران به آخر برسد.

گفتید که دستگاه دیپلماسی، پیگیری‌های تامین واکسن وارداتی را برعهده داشته. وقتی دادستانی هند مانع از ارسال واکسن به ایران شد، دستگاه دیپلماسی برای رفع این مشکل چه کرد؟

پیشانی مذاکرات، دستگاه دیپلماسی بود و برای تسهیل مسیر تامین واکسن هم، همکاری لازم را با وزارت بهداشت داشت، اما طبق مصوبه ۵۲ جلسه ستاد ملی مقابله با کرونا، تامین واکسن وارداتی برعهده قرارگاه عملیاتی مقابله با کروناست اگرچه که ما در وزارت بهداشت، چنین مرز‌بندی قائل نیستیم و قبل و بعد از این مصوبه هم اقدامات لازم را برای واردات واکسن انجام دادیم.

اما وزارت امور خارجه و سفرای ما، نماینده رسمی جمهوری اسلامی در خارج از کشور هستند که در مذاکرات تامین واکسن کووید ۱۹، نقش محوری دارند و تا امروز هم بخشی از این مذاکرات، به نتیجه رسیده است. ما با دولت هند، برای خرید واکسن، قرارداد نوشتیم، اما در زمان ارسال، دستگاه قضایی هند اعلام کرد که صادرات واکسن به ایران، زمانی امکان‌پذیر است که واکسیناسیون در هند به حد قابل قبولی رسیده باشد و با همین ادعا، از ارسال واکسن به ایران ممانعت کرد. البته وزارت امور خارجه و سفیر ایران، موضوع را پیگیری کردند و به نظر می‌رسد این مشکل، به زودی، تا حدی رفع خواهد شد.

در حال حاضر، مسیر واردات تمام واکسن‌هایی که طبق قرارداد، خریده‌ایم، تسهیل شده؟

روسیه برای ارسال واکسن اسپوتنیک V، مشکلی ندارد، اما شرکت روسی دچار محدودیت در تولید شده، چون هم باید نیاز واکسیناسیون جمعیت روسیه را تامین کند و هم، ۶۱ کشور، درخواست خرید واکسن اسپوتنیک V دارند. بنابراین، روند تامین واکسن از روسیه، کند شده که به نظر می‌رسد با توجه به قرارداد‌های جدید برای خرید ۶۰ میلیون دوز واکسن اسپوتنیک V و تولید مشترک در ایران، در ماه‌های آتی جهشی در ورود یا تولید مشترک این واکسن خواهیم داشت.

با اخباری که داریم، ممکن است در هفته‌های آتی، مشکل ارسال بخشی از محموله واکسن هندی هم مرتفع شود. برای خرید و واردات ۴ میلیون دوز واکسن چینی هم دستگاه دیپلماسی از آذر ماه سال گذشته در حال مذاکره و پیگیری بوده، اما تا امروز، یک محموله اهدایی دولت چین شامل ۲۵۰ هزار دوز و یک محموله اهدایی صلیب سرخ چین شامل ۴۰۰ هزار دوز وارد کشور شده است.

واردات واکسن از کره‌جنوبی در چه وضعیتی است؟

کره‌جنوبی، تولید‌کننده مستقل واکسن نیست، بلکه شرکت SK-BIO واکسن آسترازنکا آکسفورد را تحت لیسانس تولید می‌کند و ما هم این واکسن را از مسیر سبد کوواکس تهیه کردیم که اولین محموله آن شامل ۷۰۰ هزار دوز وارد کشور شده و دولت کره‌جنوبی قول داده که تا پایان ماه مه (۱۰ خرداد) ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار دوز از این واکسن به دست ما برسد علاوه بر آنکه تا پایان سال ۲۰۲۱ هم مابقی ۱۶ میلیون و ۸۰۰ هزار دوز واکسنی که در سفارش سبد کوواکس داریم، تامین خواهد شد.

دولت تا امروز، چه رقمی برای خرید واکسن کووید ۱۹ هزینه کرده است؟

واکسن‌ها قیمت‌های متفاوتی دارد، اما شاید درست نیست که جزییات قرارداد‌ها را مطرح کنم و بسنده می‌کنم به این توضیح که واکسن‌ها، با بهترین قیمت خریداری شده و نحوه خرید هم این‌طور بوده که بخشی از قیمت هر محموله، قبل از ارسال و بخشی، بعد از ارسال به حساب شرکت و موسسه سازنده در کشور مبدا واریز خواهد شد.

منابع ریالی دولت برای خرید این حجم واکسن وارداتی کفایت می‌کند؟

به نظر می‌آید با وجود تمام مشکلات ناشی از تحریم‌ها و محدودیت منابع، تامین وجه برای خرید از سبد کوواکس؛ ولو با تاخیر، مرتفع شده و طبق آخرین اطلاعاتی که داریم، ظاهرا برای خرید ۶۰ میلیون دوز واکسن از روسیه هم، مسیر مالی مشخصی ایجاد شده و فکر می‌کنم از بابت منابع مالی مورد نیاز تامین واکسن، دغدغه جدی نداشته باشیم.

البته وزارت بهداشت، دخالتی در مسائل مالی و انتقال پول و تبادلات بانکی واکسن کووید ۱۹ ندارد و این موضوعات در بانک مرکزی و سازمان برنامه و بودجه و دفتر هماهنگی‌های اقتصادی ریاست‌جمهوری پیگیری می‌شود، اما طبق آخرین اطلاعاتی که دارم، می‌توانم بگویم که در حال حاضر، مشکل عمده و جدی برای تامین منابع مالی ریالی و ارزی مورد نیاز خرید واکسن وارداتی نداریم.

تولید مشترک واکسن با کوبا و روسیه به چه مرحله‌ای رسیده است؟

به دنبال تکمیل تزریق دوز اول واکسن تولید مشترک انیستیتو پاستور با موسسه فینلای کوبا (برای تولید واکسن سوبرانا ۲) برای داوطلبان در کشور مبدا، تزریق دوز دوم هم آغاز شد و در روز‌های آینده و با مجوز سازمان غذا و دارو و کمیته اخلاق و پژوهش، به فاز سوم مطالعات بالینی می‌رسیم.

با توجه به قرارداد دیرینه «ثبت متقابل» بین ایران و کوبا، هر دارو یا فرآورده بیولوژیکی که در کشور طرف قرارداد به ثبت برسد، در کشور دوم هم قابل تعمیم خواهد بود. بنابراین، به محض اینکه نتایج مطالعات بالینی، در هر یک از این دو کشور، موفقیت‌آمیز اعلام شود، قابل تعمیم به کشور دوم هم هست و برآورد ما این است که واکسن تولید مشترک با کوبا، خرداد ماه مجوز مصرف دریافت کند و به مرحله تولید انبوه در ایران برسد.

برای واکسن تولید مشترک با روسیه هم سه شرکت ایرانی به موسسه گامالیای روسیه معرفی شدند که تا امروز، دو شرکت، توسط موسسه روسی، تایید شده‌اند و یکی از شرکت‌ها هم اولین محموله Cell Bank (شمارش گلبول خون RCB) را دریافت کرده و به زودی وارد فاز تولید واکسن اسپوتنیک V خواهد شد و شرکت‌های دوم و سوم هم احتمالا ظرف هفته‌های آتی به این زنجیره ملحق می‌شوند.

اعتراضات عمومی نسبت به تاخیر در تامین واکسن را می‌پذیرید؟

به هیچ‌وجه. چون ما برای تامین واکسن، دچار مشکلات و محدودیت‌هایی بسیار بیشتر از سایر کشور‌ها بودیم؛ گرفتار اعمال خصم از سوی دولت امریکا بودیم، گرفتار تحریم‌های بین‌المللی چند ساله بودیم، گرفتار مشکلات نقل و انتقال پول و تامین منابع و تبادلات بانکی و روابط بین‌المللی بودیم.

با گزارش‌هایی که از دیگر کشور‌ها داریم، غیر از چند کشور مبدا تولید واکسن، حتی بسیاری از کشور‌های توسعه یافته و پیشرفته دنیا که نه گرفتار مشکلات بین‌المللی بودند و نه تحریم بر آن‌ها تحمیل شده بود، برای تامین واکسن کووید ۱۹، وضعیت بهتر از ما ندارند. به استناد گزارش رسانه‌های غربی، شما امروز شاهد انتقادات مشابه در ژاپن و کره‌جنوبی و کشور‌های اروپای غربی هستید و بنابراین، اعتراض به تامین واکسن کووید ۱۹، فقط در ایران اتفاق نیفتاد و سایر دولت‌ها هم شاهد اعتراضات مشابه بودند.