بمب ساعتی چینی

فرارو- دکستر تیف رابرتز؛ از اعضای ارشد ابتکار عمل امنیت آسیا در شورای آتلانتیک در مرکز استراتژی و امنیت اسکوکرافت. او پیش رئیس دفتر چین و سردبیر اخبار آسیا در شبکه خبری «بلومبرگ» بوده است. او بیش از دو دهه در پکن زندگی کرده است. این پژوهشگر و خبرنگار نوینسده کتاب «افسانه سرمایه داری چینی» (۲۰۲۰ میلادی) است. این کتاب از سوی نشریه «اکونومیست» به عنوان یکی از بهترین کتاب‌های سال انتخاب شد. او برنده جوایز متعدد روزنامه نگاری از جمله جایزه بنیاد «سیدنی هیلمن»، جوایز مطبوعاتی حقوق بشر و جوایز سرمقاله برتر انجمن ناشران در آسیا شده است.

نسبت غیر متوازن جمعیت نوزادان در چین تغییر چندانی نکرده است: با تولد ۱۱۱ پسر به ازای هر ۱۰۰ دختر. پیش بینی می‌شود که افراد مسن چینی (افرادی با سن بیش از ۶۵ سال) از نرخ ۸.۹ درصد یک دهه قبل که به ۱۳.۵ درصد فعلی رشد کرده است تا سال ۲۰۵۰ میلادی به ۳۰ درصد افزایش یابند. در همین حال، جمعیت فعال چین از نظر کاری در فاصله سنی ۱۶ تا ۵۹ سال در چندین سال اخیر روند انقباضی را آغاز کرده و از سال ۲۰۱۰ میلادی چین کاهش ۴۰ میلیونی تعداد کارگران را تجربه و امروز میزان کارگران فعال به ۸۰۰ میلیون نفر رسیده است.

دولت چین پیش بینی کرده که طی پنج سال آینده ۳۵ میلیون کارگر دیگر را از دست خواهد داد. چین جمعیت بسیار نامتوازنی دارد. این کشور مردان زیاد و عمدتا مسنی دارد. «می فونگ» نویسنده کتاب «تک فرزندی: داستان تجربه رادیکال چین» در گفتگویی گفته بود: «نرخ باروری در چین به قدری کاهش یافته که رشد اقتصادی را به خطر می‌اندازد و می‌تواند بر ثبات اجتماعی آن کشور تاثیرگذار باشد».

واقعیت آن است که چین با یک بمب ساعتی جمعیتی مواجه است بمبی که بر قدرت خرید مردم آن کشور، میزان بهره روی و رشد آتی اقتصاد آن تاثیر می‌گذارد و شاید حتی توانایی آن کشور برای پیشی گرفتن از امریکا در تولید ناخالص داخلی را به خطر اندازد. براساس گزارشی که در سال ۲۰۱۹ میلادی منتشر شده بود این روند نگران کننده کاهش رشد جمعیت می‌تواندعدم توازن منطقه‌ای و نابرابری اجتماعی را تشدید کرده و باعث افزایش رقابت مردان جوان برای یافتن همسران کمیاب شود.

فشار بازار برای ازدواج مردان جوان منجر به گرایش بیش‌تر برای ارتکاب جرایم مالی می‌شود. اداره آمار چین در ماه نوامبر گزارش داده بود که در سال ۲۰۲۰ میلادی تنها ۸.۱۴ میلیون ازدواج در آن کشور صورت گرفته که هفتمین سال کاهش تعداد پایین‌ترین میزان ازدواج در هفده سال گذشته بوده است.

اندکی پس از انتشار نتایج سرشماری دفتر حزب کمونیست چین اعلام کرد که چین به سوی سیاست سه فرزندی حرکت می‌کند و به جریمه‌هایی که پیش‌تر برای زوج‌هایی که بیش از دو فرزند داشتند پایان خواهد داد. رهبران دفتر سیاسی تاکید کرده‌اند که پاسخ فعالانه به پیری جمعیت مستقیما با «توسعه کشور» و «رفاه مردم» مرتبط است و برای «حفاظت از امنیت ملی» و «ثبات اجتماعی» امری ضروری است.

از آن زمان به این سو، زمزمه‌های افزایش سن بازنشستگی از سطح کنونی ۶۰ سال برای مردان و ۵۵ سال برای زنان چینی مطرح شده است. با هدف تشویق باروری از سوی دولت مرکزی چین تعدادی از شهر‌ها از جمله شانگ‌های مرخصی زایمان زنان را تمدید کرده و حمایت‌های بهتری را در برابر تبعیض شغلی که زنان باردار و مادران را هدف قرار می‌دهد اعمال می‌کند.

کمیسیون ملی بهداشت برنامه‌هایی ازمایشی را با هدف بهبود مراقبت‌های بهداشتی سالمندان در پانزده استان از سی و یک استان چین اعلام کرده است. به طور چشمگیرتری در اواخر ژوئیه شورا‌ها به طور ناگهانی ممنوعیت کس بو کار تدریس خصوصی که زمانی پررونق بود را اعلام کردند تا فشار مالی و اجتماعی بر خانواده‌ها کاهش یابد.

با این وجود، هیچ یک از این اقدامات به راحتی مشکل جمعیتی چین را حل نخواهند کرد. جمعیت آن کشور به سطحی از تحصیلات و درآمد رسیده که داشتن خانواده بزرگتر جذابیت خود را از دست داده است و میانگین تعداد اعضای خانوار از۳.۴ عضو در سال ۲۰۰۰ میلادی به تنها ۲.۶ نفر در سطح کنونی کاهش یافته است.

پیر شدن جمعیت باعث می‌شود تا دولت‌های محلی چین که در حال حاضر با کمبود نقدینگی مواجه هستند، اما مسئول ارائه مزایای رفاه اجتماعی و مراقتب‌های بهداشتی و پرداخت مستمری محسوب می‌شوند مجبور به صرف هزینه بیش‌تری شوند. کاهش تعداد افراد در سن شاغل بودن نیاز به حمایت از بستگان غیر شاغل را افزایش خواهد داد. هم چنین، نگهداری از فرزندان زیاد توسط زوج‌های شاغل چینی امکان‌پذیر نیست.

آکادمی علوم اجتماعی چین پیش بینی می‌کند که صندوق بازنشستگی آن کشور برای افراد شهرنشین کمبود بودجه خواهد داشت و ممکن است موجودی آن تا سال ۲۰۳۵میلادی به اتمام برسد. هزینه‌های دولت چین برای مراقبت‌های بهداشتی و مستمری بازنشستگان در حدود ۷ درصد از تولید ناخالص داخلی برای رفاه اجتماعی را شامل می‌شود و این میزان از میزان مشابه در بسیاری از کشور دیگر کم‌تر است. میانگین این نرخ در میان کشور‌های عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی حدود ۲۰ درصد، برای امریکا ۱۸.۶ درصد و حتی برای برزیل کشوری در حال توسعه ۱۷ درصد است.

هم چنین، در حال حاضر شکاف گسترده‌ای در سیستم ارائه مستمری برای مستمری بگیران در چین وجود دارد و شهرنشینان حقوق بازنشستگی‌ای به طور متوسط پنجاه برابر بیش از بازنشستگان روستا نشین دریافت می‌کنند.

در سال‌های آینده، مناطقی در چین که از نظر اقتصادی جنب و جوش کم‌تری دارند بسیار بیش از مناطق ثروتمند تحت تاثیر تغییرات جمعیتی قرار خواهند گرفت. مناطق روستایی چین با توجه به مراقبت‌های بهداشتی و حقوق بازنشستگی کم‌تر جایی است که ۶۰ درصد از سالمندان در آن زندگی می‌کنند.

پیری سریع جمعیت، اما در شمال شرق چین نیز در حال رخ دادن است جایی که اقتصاد بیمار آن منطقه باعث مهاجرت چندین سال اخیر جوانان شده است. برای مثال، سه استان لیائونینگ، جیلین و هیلونگ جیانگ شاهد کاهش جمعیت یازده میلیون نفری یا تقریبا ۱۰ درصدی در یک دهه گذشته بوده‌اند در حالی که میانگین سن در آن مناطق افزایش یافته است.

به گفته محققان دانشگاه ملی سنگاپور و دانشگاه چینی هنگ کنگ با رشد اقتصاد چین در دهه‌های اخیر کودکان خانواده‌های پردرآمدتر سود بیشتری برده‌اند در حالی که کودکانی که با پیشینه خانوادگی فقیر در فقر باقی مانده اند. آنان این پدیده را «تله فقر بین نسلی» نامیده اند. تحرک اجتماعی در چین ضعیف است و مانع از هزینه کردن چینی‌های روستایی می‌شود.

در عوض اقتصاددانان می‌گیوند روستائیان چینی درگیر «پس‌انداز احتیاطی» هستند و درآمد ناچیزشان را برای آماده شدن به منظور صرف هزینه‌های درمانی، تحصیلی و بازنشستگی پس‌انداز می‌کنند. این موضوع دولت چین را از دستیابی به هدف‌اش برای افزایش مصرف خانوار و کاهش وابستگی اقتصادش به بدهی و سرمایه‌گذاری دورتر می‌کند.

سناریوی خوش بینانه‌تر این است که چین می‌تواند از نیروی کار تحصیلکرده‌تر برای نشاط اقتصادی نوین خود بهره برداری کند و با از دست دادن مزیت جمعیتی خود از مزیت «استعداد»‌های تازه بهره برداری کند. «لورن جانستون» جمعیت‌شناس در لندن استدلال می‌کند که کارگران با تحصیلات بهتر و مولدتر نیروی کار رو به کاهش چین از نظر جمعیتی را جبران می‌کنند.

در واقع، نرخ کلی جمعیت با تحصیلات دانشگاهی از ۸.۹ درصد به ۱۵.۵ درصد در دهه گذشته در چین افزایش یافته است. هم چنین، از دید او انتظار می‌رود یک «اقتصاد نقره ای» که در آن سالمندان بیش‌تری برای مراقتب‌های بهداشتی، سرگرمی و سفر هزینه کنند در چین ظهور کند. این امر باعث جبران کاهش مصرف در چین بر اثر کاهش رشد جمعیت خواهد شد.

با این وجود، پژوهشی صورت گرفته توسط «اسکات روزل» اقتصاددان دانشگاه استنفورد نشان می‌دهد که شکاف عمیق بین نسبت تحصیلات جوانان روستایی و جوانان شهری به سرعت در حال کاهش نیست. در حالی که امروز بیش از ۹۰ درصد از نوجوانان شهرنشین چینی تحصیلات دبیرستانی دارند تنها حدود یک چهارم از همتایان روستایی آنان تحصیلات در مقطع دبیرستان را به اتمام می‌رسانند. دلیل این موضوع نیز به دلیل قانونی است که اکثر کودکان مهاجر را از تحصیل در مدارس بسیار بهتر در شهر‌هایی که والدین‌شان آنجا کار می‌کنند منع نموده است.

با توجه به این که دو سوم از همه کودکان از مناطق روستایی می‌آیند و تنها یک چهارم آن‌ها در شهر‌های مرفه‌تر رشد می‌کنند ظهور استعداد‌های بیش‌تر دور از انتظار به نظر می‌رسد. هم چنین، هیچ تضمینی وجود ندارد که جمعیت سالخورده چین باعث رونق و ایجاد موج تازه‌ای از مصرف شود و حتی ممکن است اثر معکوس داشته باشد چرا که سالمندان بیش‌تر نیاز به هزینه برای تحت مراقبت قرار گرفتن دارند.

در نهایت، سیاسی شدن سریع اقتصاد تحت رهبری «شی» در سرکوب کارآفرینان موفق شدت عمل به خرج داده و مبالغ بسیاری را از بودجه دولتی برای ایجاد فناوری بومی و متکی‌تر شدن بیش‌تر به خود صرف کرده که خود باعث کاهش تولید ناخالص داخلی در چین خواهد شد و بودجه لازم برای آورده ساختن نیاز‌های سالمندان و رفاه اجتماعی را کاهش خواهد داد. ماه گذشته، صندوق بین المللی پول هشدار داد که اقتصاد چین نامتوازن و حرکت آن در حال کند شدن است.

خطر این وضعیت جمعیتی نامطلوب برای چین آن است که نتواند با کشور‌های با دستمزد پایین رقابت کند و اقتصاد آن کشور به اندازه کافی نوآور نیست که زنجیره فناوری را به سمت وضعیت کشور‌های توسعه یافته ارتقا دهد. در این وضعیت چین ممکن است به دام «تله درآمد متوسط» افتد که پیش‌تر آفریقای جنوبی وبرزیل آن را تجربه کردند بدان معنا که کشور‌های زیادی فرایند صنعتی‌سازی را آغاز می‌کنند و برای مدت کوتاهی از آستانه تبدیل شدن به یک کشور پردرآمد عبور می‌کند، اما تعداد بسیار کمی از آن کشور‌ها از دام درآمد متوسط عبور می‌کنند.

در نهایت، کاهش رشد جمعیت در چین به هدف حزب کمونیست چین برای ایجاد یک کشور ثروتمند و قدرتمند تا سال ۲۰۴۹ میلادی به مناسبت یکصدمین سالگرد تاسیس جمهوری خلق چین آسیب وارد خواهد ساخت. «کای فانگ» اقتصاددان برجسته در سخنرانی اخیر خود هشدار داد: «چین با چالش پیری جمعیت پیش از ثروتمند شدن مواجه است و بدترین حالت ممکن آن است این احتمال وجود دارد که هرگز به هدف توسعه صدساله خود دست پیدا نکند». این موضوع چالشی جدی برای رهبران چین و مردم آن کشور خواهد بود.