المانیتور: آیا ایران و ترکیه در آستانه نزاع آبی هستند؟

فرارو- اختلاف بر سر آب‌های فرامرزی و ساخت سد به عنوان عاملی اصلی در تنش میان ایران و ترکیه در حال آشکار شدن است.

به گزارش فرارو به نقل از المانیتور، مناقشه بر سر آب‌های فرامرزی بین ایران و ترکیه در حال تشدید است و بر تنش‌های اخیر بر سر تشکیل دولت تازه در عراق و کنترل منطقه سنجار در آن کشور افزوده است. تهران نگران ساخت سد‌های ترکیه بر روی رود‌های ارس و دجله است.

«حسین امیرعبداللهیان» وزیر امور خارجه ایران در سخنرانی خود در تاریخ ۱۰ مه در مجلس شورای اسلامی از پروژه‌های سدسازی ترکیه به عنوان اقدامات «غیرقابل قبول» انتقاد کرد و اشاره داشت که سدسازی‌های ترکیه تهدیدی برای کاهش جریان آب است و باعث وارد شدن آسیب زیست محیطی به ایران و عراق می‌شود.

وزیر امور خارجه ایران افزود: «تهران باید از طریق گفتگو و مذاکرات دوجانبه پرونده را پیگیری کند، زیرا ترکیه کنوانسیون ۱۹۹۷ نیویورک در مورد استفاده غیرقانونی از آب‌های فرامرزی را امضا نکرده و همین موضوع مانعی بر سر راه امکان طرح شکایت بین المللی از سوی تهران از آنکارا است. او افزوده بود: «نباید اجازه دهیم کشور‌هایی مانند ترکیه از نبود سازوکار بین المللی فعلی برای تغییر شرایط محیطی چه در ایران و چه در عراق استفاده کنند».

امیرعبداللهیان گفته بود که در ماه‌های اخیر دست کم سه بار در دو دیدار در نیویورک و تهران و طی یک تماس تلفنی این موضوع را با همتای ترک خود در میان گذاشته و پیشنهاد تشکیل کمیسیون مشترکی برای رسیدگی به این مشکل را داده است. او گفته بود: «تیمی از کارشناسان وزارتخانه‌های امور خارجه و نیرو از ایران در اوایل سال جاری در ترکیه مذاکره کردند و انتظار می‌رود به زودی یک هیئت از ترکیه به ایران سفر کنند». «محمدباقر قالیباف» رئیس مجلس شورای اسلامی نیز گفته بود که ایران از منظر امنیت ملی به این موضوع نگاه می‌کند.

ارس از شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد و به سمت شرق جریان می‌یابد و پیش از پیوستن به رود کورا در جمهوری آذربایجان امتداد مرزی بین چندین کشور یعنی ترکیه، جمهوری آذربایجان، ایران و ارمنستان را تشکیل می‌دهد. دجله هم چنین از شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد و به سمت جنوب می‌ریزد تا مرز‌های بین ترکیه و سوریه و بین سوریه و عراق را تشکیل دهد و سپس با فرات در عراق ادغام شود و اروند رود (شط العرب) را تشکیل دهد. بر اساس داده‌های آماری دولتی ترکیه، عراق ۵۱ درصد در جریان آب دجله سهم دارد در حالی که سهم ترکیه ۴۰ درصد و سهم ایران ۹ درصد است.

تهران می گوید سد ایلیسو ترکیه در دجله که سال گذشته افتتاح شد نه تنها برای عراق بلکه برای ایران نیز خطرات زیست محیطی به همراه دارد. در واقع ترکیه مسئول طوفان‌های گرد و غبار در نتیجه خشکسالی است که منجر به کاهش جریان آب در دجله و فرات شده است.

ترکیه با اتهامات مربوط به آب که عمدتا توسط عراق و سوریه برای چندین دهه مطرح شده بیگانه نیست. «تانجو بیلگیچ» سخنگوی وزارت امور خارجه ترکیه در تاریخ ۱۲ مه پاسخ داد که ادعا‌های ایران «به دور از شواهد علمی است» و خاطرنشان ساخت که آفریقا و خاورمیانه منشاء واقعی گرد و غبار و طوفان‌های شن هستند که به دلیل خشکسالی، تخریب زمین، جنگل‌زدایی و بیابان‌زایی و تغییرات آب و هوایی و اقلیمی افزایش یافته است. او اشاره کرد که با این وجود، در موضوع آب‌های فرامرزی، ترکیه در‌ها را برای هرگونه همکاری منطقی و علمی با ایران باز نگه می‌دارد.

در حال حاضر یک نیروگاه برق آبی ترکیه و یک سد در ارس به بهره برداری می‌رسند در حالی که یک سد دیگر در حال پر شدن است و سد سوم در حال ساخت است. ترکیه هم چنین در حال ساخت سدی بر روی شاخه‌ای از ارس است که ۲۵ درصد از ذخایر آن برای نیاز‌های آشامیدنی و مابقی برای مصارف آبیاری در نظر گرفته شده است.

مقام‌های ترکیه کمبود آب ایران را ناشی از سوء مدیریت منابع آب توسط دولت آن کشور می‌دانند. مقام‌های ترک استدلال می‌کنند که به لطف سد‌های ارس و دجله، ترکیه توانسته جریان آب را در مواقع خشکسالی به سطحی بالاتر از حد عادی و طبیعی برساند و تاکید می‌کنند که ادعا‌های ایران و طرح اتهام از سوی آن کشور همکاری دوجانبه بین تهران و آنکارا را تضعیف می‌کند.

در سال ۲۰۱۷ میلادی، ترکیه پنج گروه کاری با عراق برای رسیدگی به جنبه‌های مختلف مسئله آب، از جمله چشم‌انداز سد‌های مشترک در مرز، کیفیت آب، بیابان زایی، طوفان‌های گرد و غبار و شن، روش‌های اندازه گیری و آموزش مدیریت آب تشکیل داد. هم چنین «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور ترکیه یک نماینده ویژه را برای تقویت همکاری‌های آبی با عراق منصوب کرد.

منابع آگاه از دیپلماسی آب ترکیه به «المانیتور» گفتند که مقام‌های ترکیه و ایران هر سه ماه یکبار برای اندازه گیری مشترک جریان آب از ترکیه به ایران در سه ایستگاه جداگانه با یکدیگر ملاقات می‌کنند رویه‌ای بر اساس پروتکلی است که در سال ۱۹۵۵ میلادی امضا شده بود. ترکیه همکاری مشابهی نیز با عراق داشته است.

منابع آگاه گفتند که ایران و عراق در جریان پر کردن سد ایلیسو در سال ۲۰۱۹ میلادی در جریان جزئیات مسائل قرار گرفته بودند. به گفته منابع آگاه در سال۲۰۲۱ میلادی سالی که با خشکسالی همراه بود میزان آبی که از سد به مناطق پایین دست سرازیر شد دو برابر جریان آب دجله بود.

«عارف کسکین» پژوهشگر ترک کارشناس مسائل ایران معتقد است که مسئله آب زمینه ساز بسیاری از مشکلات بین آنکارا و تهران بوده از جمله به گفته او تسهیل شرایط توسط ایران برای عبور غیرقانونی پناهجویان افغان به ترکیه.

مقام‌های ایرانی تلاش می‌کنند پروژه‌های سدسازی ترکیه را دلیل اصلی خشکسالی نه تنها در ایران بلکه در عراق و سوریه معرفی کنند. برخی حتی ترکیه را متهم کردند که عامل خشکسالی و مسبب آغاز قیام و اعتراضات مردمی در سوریه بوده است.

کسکین به «المانیتور» می‌گوید: «از این رو، آنان بین سد‌های ترکیه و امنیت ملی ایران ارتباط برقرار می‌کنند. ایران احساس می‌کند که حق دارد حتی بستر رودخانه ارس را تغییر دهد، اما مدعی است که ترکیه حق ندارد تعداد زیادی سد بسازد. آنان سدسازی ترکیه را نیز توطئه‌ای علیه ایران قلمداد می‌کنند».

به گفته کسکین، ایران در مدیریت منابع آبی خود اشتباهات فاحشی مرتکب شده است و اکنون با هدف منحرف کردن افکار عمومی و گرفتن انگشت اتهام به سوی ترکیه سعی در سرپوش گذاشتن بر روی این سوء مدیریت دارد.

او می‌افزاید: «آنان هیچ گونه برنامه ریزی کشاورزی و انتخاب محصولی بر اساس منابع آبی نداشته اند. آنان از تکنیک‌های آبیاری امکان‌پذیر استفاده نمی‌کنند و هیچ ارزیابی‌ای در مورد اثرات زیست محیطی سد‌ها انجام نمی‌دهند. نهاد‌های غیر پاسخگو و غیر تخصصی این پروژه‌ها را در ایران کنترل می‌کنند».

ترکیه و ایران در سالیان اخیر بر سر مسائل بی‌شماری، از جنگ برای افزایش نفوذ در سوریه و عراق گرفته تا موضوعاتی، چون پناهجویان و مبارزه با تروریسم با یکدیگر اختلاف نظر داشته‌اند. مشکل آب، اما شبیه هیچ مشکل دیگری نیست. این مسئله ظرفیت بالقوه‌ای برای تشدید و افزایش تنش در روابط دوجانبه میان دو کشور را در خود دارد.