سایه «اَپوش» بر سر ایران

«اَپوش» بر اساس متون کهن فارسی دیو خشکی و خشکسالی است که مانع از بارش باران می‌شود. ایران هم سومین سالی است در چنگال کم‌بارشی و خشکسالی گرفتار است، به‌گونه‌ای که میزان بارش‌های پاییزی نسبت به بلند مدت کاهش پیدا کرده و در نتیجه میزان آب ورودی به سد‌ها بسیار کمتر شده است.

به گزارش ایسنا، با گذشت یک ماه از سال آبی (۱۴۰۱-۱۴۰۲) میزان حجم آب در مخازن سد‌های کشور حدود ۱۸.۱۲ میلیارد مترمکعب است و می‌توان گفت که میزان آب ورودی به مخازن سد‌ها حدود ۱۴ درصد کاهش یافته است؛ و ذخایر مخازن سد‌های تهران نیزحدود ۳۶۱ میلیون مترمکعب و این یعنی نسبت به سال گذشته و درهمین بازه زمانی که حدود ۴۴۱ میلیون مترمکعب بود، میزان ذخایر سد‌ها ۱۸ درصد کاهش داشته است.

ایران در سال آبی ۱۴۰۰ - ۱۴۰۱ که شهریورماه به پایان رسید، رتبه یازدهم خشکسالی را داشت و به گفته احد وظیفه - رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی - بارندگی‌های امسال نسبت به شرایط نرمال در برخی استان‌ها بین ۸۰ تا ۹۰ درصد کاهش داشته است و بارش‌های پاییزی نیز از دهه سوم آبان ماه تا حد نسبتا نرمالی آغاز خواهند شد.

برداشت بی‌رویه آب برای کشاورزی از عوامل اصلی بحران کم آبی

با توجه به اینکه بخش عمده سرزمین ایران در اقلیم خشک دنیا قرار گرفته و به طور معمول حد متوسط بارش آن نیز یک چهارم متوسط بارش‌های جهانی است، از گذشته‌های دور با حفر شبکه قنات‌ها تلاش می‌شد از منابع آب به بهترین شکل ممکن و به دور از هر گونه حیف و میل و اسراف و تبذیر بهره‌برداری شود، اما در سال‌های اخیر ایران با تنش‌های شدید آبی مواجه است که می‌توان گفت عمده تشدید بحران آب به برداشت‌های بی‌رویه بخش کشاورزی کشور باز می‌گردد.

بنا بر اعلام وزارت نیروبه طور میانگین از ۱۰۰ میلیارد لیتر مصرف منابع آبی کشور ۹۰ میلیارد لیتر و به عبارتی ۹۰ درصد در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و این آب تا به مزرعه برسد، پرتی و هدررفت نیز دارد. بخش عمده آبی که ادعا می‌شود در بخش کشاورزی مصرف می‌شود به‌علت اشکالات متعدد در سیستم‌های انتقال آب پیش از اینکه به کشاورزان برسد، در مکانی دیگر هدر می‌رود.

بخشی از هدررفت آب ناشی از فرسودگی خطوط آبرسانی است. به طور مثال در تهران از حدود ۹۰۰۰ کیلومتر خط لوله و آبرسانی حدود ۴۰ درصد آن‌ها عمر بالای ۵۰ سال دارند و فرسوده محسوب می‌شوند و آب بسیاری را هدر می‌دهند و بر اساس مطالعات رسمی، سالانه حدود ۱. ۴ دهم میلیارد متر مکعب از منابع آب شرب و شیرین درون شهری از دست می‌رود قبل از اینکه سر از شیر خانه مردم دربیاورد؛ به عبارت دیگر ما تقریباً شش برابر حجم آب کل سد امیرکبیر کرج را در ساختار فرسوده انتقال آب درون شهری از دست می‌دهیم.

کشاورزی همواره یکی از مصرف‌کنندگان عمده آب کشور بوده است. به گفته مصطفی فدایی فرد- پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست و مدیر سابق طرح جامع آب کشور-همه دولت‌های بعد از انقلاب فقط بر توسعه سدسازی و کشاورزی و اشتغال آب محور تمرکز کردند درصورتی که این رویکرد کاملاً نادرست است چراکه متاسفانه راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی ۴۰ درصد است و این یعنی ۶۰ درصد آب عملاً از دست می‌رود.

مصرف ۹ درصد از کل آب در بخش خانگی توسط افراد «بدمصرف»

یکی از بخش‌های مهم مصرف آب، مصرف شهری است. در استان تهران هم اکنون منابع آبی پنج سد تأمین کننده آب با کاهش قابل توجهی نسبت به زمان مشابه سال قبل رو به روست و طبق آمار شش ماهه نخست سال جاری آمار مصرف‌کنندگان آب در تهران به ۴ میلیون و ۱۴۳ هزار و ۲۷۴ واحد یا خانوار می‌رسد که تعداد مصرف‌کنندگان خانگی بیش از ۳.۵ میلیون خانوار است.

بر اساس آخرین آمار‌ها در شش ماهه نخست سال جاری ۳۷ درصد از مصرف‌کنندگان آب بخش خانگی در تهران مصرف منطبق بر الگو داشته‌اند و ۵۹ درصد «پرمصرف» و ۴ درصد «بدمصرف» بوده‌اند، اما مسئله مهم اینجاست که ۴ درصد خانوار‌های به اصطلاح بدمصرف، به تنهایی معادل ۹ درصد کل آب بخش خانگی را مصرف کرده‌اند.

چه باید کرد؟

به گفته فدایی فرد مدیریت مصرف آب با اولویت تامین آب شرب، پرهیز از کشت محصولات پرآب‌بر به‌خصوص در حوضه‌های آبریزی که با کاهش شدید حجم ذخایر آب مواجه شده‌اند، اتخاذ تدابیر لازم برای سازگاری با اقلیم در راستای سند سازگاری با اقلیم، آگاهی‌رسانی و توجه مردم به کم‌آبی از طریق رسانه‌های جمعی و رسانه‌های فعال در زمینه آب و محیط زیست، تامین منابع مالی برای جبران خسارت ناشی از خشکسالی، مشارکت مردمی در مدیریت آب و استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی مرتبط با صنعت آب از راهکار‌هایی است که می‌تواند به حل تدریجی معضل کم‌آبی کمک کند.

با توجه به کمبود آب و مسئله فرونشست زمین در برخی از مناطق پایتخت، بازچرخانی آب و استفاده از پساب نیز یک ضرورت است و شهرداری تهران باید این مسئله را نیاز واقعی خود قلمداد کند. با توجه به بخشنامه جدید وزیر نیرو با موضوع طرح‌های بازتخصیص آب با جایگزینی پساب و کاهش هدررفت، شهرداری تهران بایستی بازچرخانی آب را یک نیاز واقعی بداند و بازچرخانی آب زمانی اتفاق می‌افتد که بخشی از تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در داخل شهر تهران ساخته شود.

مردم نیز با در پیش گرفتن راهکار‌های ساده‌ای می‌توانند در جهت مصرف بهینه آب برای استحمام، ظرفشویی، مسواک و باغچه عمل کنند. به عنوان نمونه باید زمان استحمام را در تابستان از متوسط ۱۰ دقیقه به پنج دقیقه کاهش دهیم. فشار دوش را کم کنیم و برای شست وشوی ظرف‌ها نیز حتی الامکان از ماشین ظرفشویی که مصرف آب را کاهش می‌دهد، استفاده کنیم.

با تداوم روند فعلی مصرف آب، وضعیت موجود منابع آبی و چشم‌انداز بارش‌های سال آبی جاری، کلانشهر‌هایی مانند تهران برای تامین آب مورد نیاز خود در وضعیت دشواری قرار دارند بنابراین ضروری است در سطح کلان نسبت به اتخاذ راهکار‌های متنوع در مصرف بهینه آب اقدام شود علاوه بر آن مردم به‌گونه‌ای مدیریت شده از این ماده حیاتی استفاده کنند و دانش و فرهنگ استفاده از وسایل کاهنده مصرف توسعه یابد، چون راه مقابله با «اَپوش‌دیو» در این روزگاردانستن قدر هر قطره آب است.