«سمند» ترکمن در دارآباد!

کلنجار رفتن با حیوانات گوناگون آن هم در طبیعت کار ساده‌ای نیست و نیازمند دانش کافی، جسارت، مهارت وزمان است. با این حال می‌توان به گزینه‌های بهتری هم فکر کرد که با اندکی حوصله و علاقه‌مندی به دست می‌آیند.

به گزارش همشهری آنلاین، موزه طبیعت و حیات وحش دارآباد یکی از این موارد است که در بین زیباترین و غنی‌ترین مجموعه‌های تنوع زیستی ایران و خاورمیانه قرار دارد. آنچه موزه دارآباد را از دیگر مجموعه‌های مشابه متمایز می‌کند وجود جانوران تاکسیدرمی شده از دهه ۳۰ تا دوره معاصر است. از همه جالب‌تر این‌که به تازگی نیز چند حیوان منحصربه‌فرد به فهرست نمونه‌های آن اضافه شده‌اند. با «دکتر هدایت‌الله تاجبخش» پدر تاکسیدرمی ایران همراه شده‌ایم تا اطلاعات بیشتری درباره حیات وحش کسب کنیم.

ابتدای امسال خبر ورود تاکسیدرمی اسب ترکمنی توجه خیلی‌ها به‌ویژه دوستداران حیات وحش را به خود جلب کرد. ماجرا از چه قرار بود؟

این حیوان که با نام «سمند» شناخته می‌شد از نژاد اسب‌های ترکمن آخال تکه بود که ۹ سال قبل در مزرعه پرورش اسب روستای کردان کرج نگهداری می‌شد. این مکان را «لوئیز فیروز» که محقق اسب‌های خزری بود، اداره می‌کرد و مدتی از همین اسب برای تولیدنژاد استفاده کرد. در یک اتفاق غیرمنتظره این حیوان را به مسابقه سرعت و پرش بردند و اسب هنگام عبور از مانع زمین خورد و دچار شکستگی دست شد و به شدت آسیب دید. شرایط به قدری وخیم بود که حیوان دیگر نمی‌توانست نسلی از خود تولید کند یا در مسابقه‌های محلی حاضر شود. در نتیجه با تشخیص دامپزشک و طبق ضوابط خاص به زندگی او خاتمه دادند.

اتفاق بسیار غم‌انگیزی بود، حالا چه شد که این اسب را برای تاکسیدرمی به موزه دارآباد آوردید؟

این اسب ویژگی‌های خاصی داشت؛ به‌عنوان نمونه درشت اندام و بسیار بزرگ بود و از همه مهم‌تر اینکه نام نخستین خودروی ملی ایران را از آن اقتباس کرده بودند. سمند در اصطلاح اسبدوانی به معنی طلایی و درخشان است. از آنجا که پوستش زرد و براق بود با این نام شناخته می‌شد.

ساختار آناتومی و توانایی حرکتی این اسب چگونه بود؟

این حیوان در زمان حیات خود یکی از بهترین‌نژاد‌ها در گروه اسب‌های ترکمنی محسوب می‌شد و همواره در مسابقات اسبدوانی پیشتاز بود. اگر خوانندگان نمونه تاکسیدرمی شده آن را از نزدیک ببینند به خوبی متوجه عضلات قوی و بدن درشت آن می‌شوند. این ساختار ثابت می‌کرد که شباهت‌های زیادی بین این اسب و نژاد‌های اصیل و سنگین دوره هخامنشی و ساسانیان وجود دارد. سمند حدود ۱۶ سال عمر کرد و اگر خوب نگهداری می‌شد بین ۲۰ تا ۲۵ سال زندگی می‌کرد و بسیار کارا بود. این اسب در زمان حیات حدود ۴۵۰‌کیلوگرم وزن داشت.

بنابراین تاکسیدرمی چنین اسب بزرگی باید کار دشوار و پیچیده‌ای باشد. چگونه تصمیم به این کار گرفتید؟

چند سالی بود که در بخش تاکسیدرمی موزه کار خاصی انجام نشده و هرچه داشتیم همان کار‌های گذشته بود. با تغییر مدیریت، موزه جان تازه‌ای گرفت و کارگاه دوباره احیا شد. البته «مهندس یزدانی» شهردار منطقه هم زحمات زیادی برای این مجموعه می‌کشند. به هر حال همه دست به دست هم دادیم و کار تاکسیدرمی این اسب نجیب را آغاز کردیم. در مجموع حدود ۵ ماه برای دباغی پوست، ساخت مجسمه، قالب‌گیری و مدل‌سازی آن زمان گذاشتیم و یک ماه را به کار‌های نهایی تاکسیدرمی اختصاص دادیم، به شکلی که بتوانیم آن را در معرض بازدید شهروندان قرار دهیم. خوشبختانه رونمایی از این کار مصادف شد با سال اسب؛ من فکر می‌کنم بهانه خوبی است تا علاقه‌مندان به موزه گردی، طبیعت و جانوران ایران با اشتیاق بیشتری از آن دیدن کنند.

چرا هنوز اسب را در کارگاه نگهداری می‌کنید. مگر قرار نیست برای آن جایگاه مشخصی در موزه تعبیه شود؟

جثه اسب به قدری بزرگ است که نتوانستیم آن را از کارگاه خارج کنیم، به همین دلیل قرار شد در همین محل از آن نگهداری شود. از طرفی سالن‌های موزه به اندازه کافی برای ساخت جایگاه این اسب مناسب نیستند. البته این شرایط دائمی نیست و با اجرای طرح توسعه موزه محلی بهتری به این نمونه اختصاص داده می‌شود.

شنیده‌ایم به‌زودی تاکسیدرمی زرافه را آغاز می‌کنید، این موضوع صحت دارد؟

برنامه‌ریزی برای واردکردن پوست و قالب زرافه انجام شده است و به محض دریافت آن‌ها شروع به تاکسیدرمی می‌کنیم. البته در تلاش هستیم که پوست حیوان به‌صورت دباغی شده به دست ما برسد. مسئله دیگر مشخص کردن محلی برای نگهداری از زرافه است، زیرا حدود ۴‌متر ارتفاع دارد و باید در مکان مناسبی قرار داده شود.

تا امروز چند نمونه جدید به گنجینه حیوانات تاکسیدرمی شده موزه افزوده شده‌اند؟

به غیر از اسب ترکمنی، روی چند پرنده، حیوانات کوچک و یکی از نمونه‌های پر تعداد گورخر آفریقایی و غزال تامسون کار کردیم و به محض ورود حیوانات جدید، تاکسیدرمی آن‌ها را آغاز می‌کنیم. البته باید بگویم که تاکسیدرمی حیوانات بزرگ باید در شرایط خاصی انجام شود که همین عامل کار را تا حدودی مشکل و زمان‌بر می‌کند. امیدوارم بتوانیم هرچه بیشتر شاهد حضور نمونه‌های جدید و نادر در موزه تنوع زیستی دارآباد باشیم. مطمئن هستم شهروندان نیز از تماشای آن‌ها لذت می‌برند.

پدر علم تاکسیدرمی نوین ایران در یک نگاه

نام: هدایت الله
نام خانوادگی: تاجبخش
تولد: ۱۳۱۹
سابقه تحصیلات: کارشناسی و کارشناسی ارشد در رشته تاکسیدرمی فارغ‌التحصیل از دانشگاه واشنگتن و مؤسسه جونس برادرز، کارشناسی مدیریت حیات وحش، کارشناسی شکار، تیراندازی و رکوردگیری‌شکاربرگزیده، دکترای بافت‌شناسی پوست حیوانات از دانشگاه مکزیک.
مهم‌ترین سوابق حرفه ای: جمع‌آوری و تاکسیدرمی هزاران نمونه زنده یا تاکسیدرمی شده برای نمایش در موزه‌های تنوع زیستی ایران و جهان، بنیانگذار نخستین مرکز علمی و هنری تاکسیدرمی در موزه دارآباد، برگزارکننده نخستین نمایشگاه بین‌المللی شکاربرگزیده ملی و شکار در کشور مجارستان و طراح موزه تنوع زیستی هفت‌چنار.

*منتشر شده در همشهری محله منطقه یک در تاریخ ۱۳۹۳/۳/۱۰

پی‌نوشت: هدایت الله تاجبخش، بنیانگذار موزه دارآباد و پدر علم تاکسیدرمی نوین در ایران بر اثر بیماری در یکی از بیمارستان‌های تهران در شهریور ۱۴۰۱ درگذشت.