ریال چگونه آب رفت؟

به‌موجب بخشی از ماده یکم اساسنامه بانک ملی ایران مصوب مرداد ماه ۱۳۱۷ حفظ ارزش پول کشور بر ذمه بانک مذکور بود، ولی پس از تاسیس بانک مرکزی، سال‌هاست که حفظ ارزش داخلی و خارجی پول ملی کشور در زمره وظایف بانک مرکزی کشور هست.

به گزارش دنیای اقتصاد، در این گزارش در نظر است میزان تغییر ارزش ریالی و تغییر نرخ دلار در ادوار گوناگون بانک مرکزی جمهوری اسلامی مورد بررسی و مقایسه واقع شوند که منظور از تغییر ارزش ریالی به ماخذ تعریف ارائه شده از سوی بانک مرکزی، تبیین ارزش ریالی مبلغی در یک مقطع زمانی نسبت به مقطع زمانی دیگر در گذشته است و به‌همین سیاق و شیوه، مقصود از تغییر نرخ دلار، تغییر ارزش برابری دلار آمریکا به ریال در یک برهه زمانی نسبت به برهه زمانی پیشین هست. محدوده زمانی بررسی از بهمن ماه ۱۳۵۷ پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی تا انتصاب آخرین رئیس کل بانک مرکزی در دی‌ماه ۱۴۰۱ است که در ادامه از این دورهی۱۶۰۰۰ روزه به «دوره بررسی» هم یاد خواهد شد.

ملاک‌های بررسی در این مقاله تغییر ارزش ریالی و تغییر نرخ دلار در دوره تصدی هریک از رؤسای بانک مرکزی در برهه ۱۶۰۰۰ روزه است و برای قابل مقایسه کردن ملاک‌های گفته شده از شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر۱۰۰روز و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر۱۰۰روز استفاده شده و دلیل این انتخاب هم به این واسطه بوده که ۲ دوره تصدی در طول این مدت ۱۶۰۰۰ روزه، کمتر از یکسال هستند و حتی یک دوره تصدی حدود ۱۰۰ روز است. نرخ دلار در آغاز دوره تصدی هریک از رؤسای بانک مرکزی با اولویت استفاده از گزارش‌های بانک و سپس از خبر منتشره در روزنامه «دنیای‌اقتصاد» شنبه ۱۰/ ۱۰/ ۱۴۰۱ به شماره خبر ۳۹۳۰۶۹۰ است. همچنین برای به دست آوردن مقدار تغییر ارزش ریالی مورد اشاره در مقاله، از محاسبه‌گرِ نمایه شده در تارنمای بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران استفاده شده، اما داده‌های دردسترس در این محاسبه‌گر منحصرا قابل استفاده برای دوره‌های چهارم الی دهم هست.

بررسی‌ها پیش از آغاز برنامه‌های پنج ساله

پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۶۸ سال‌های پیش از آغاز برنامه‌های پنج ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شوند که ۲۳‌درصد از دوره بررسی این مقاله، در سال‌های یادشده سپری شده که آقای مولوی اولین رئیس‌کل بانک مرکزی در این دوره ۱۶۰۰۰ روزه است، وی به‌مدت ۲۸۶ روز از بهمن‌ماه ۱۳۵۷ تا آبان‌ماه ۱۳۵۸، معادل ۸/ ۱‌درصد از دوره بررسی، این تکلیف را برعهده داشت. در این دوره ۲۸۶ روزه، تغییر نرخ دلار ۴۰‌درصد و شاخص متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر۱۰۰روز ۱۴‌درصد بوده است. در همین دوره، در خرداد ماه ۱۳۵۸، شورای انقلاب، قانون ملی شدن بانک‌ها را با هدف حفظ حقوق و سرمایه‌های ملی و به‌کار انداختن چرخ‌های تولیدی کشور و تضمین سپرده‌ها و پس‌انداز‌های مردم، به تصویب رساند.

پس از آقای مولوی، آقای نوبری به مدت ۵۸۵ روز از آبا‌ن‌ماه ۱۳۵۸ تا خردادماه ۱۳۶۰ که ۶/ ۳‌درصد از دوره بررسی هست این مقام را تصدیگری کردند. در این برهه، تغییر نرخ دلار ۹۳‌درصد و شاخص متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر۱۰۰روز ۹/ ۱۵‌درصد بود. این دوران مصادف با آغاز جنگ تحمیلی است. پس از آقای نوبری، آقای نوربخش در اولین دوره انتصابش به‌عنوان رئیس‌کل بانک مرکزی بیش از ۵ سال برابر ۱۹۸۰ روز از خردادماه ۱۳۶۰ الی آبان‌ماه ۱۳۶۵، هم‌اندازه ۳/ ۱۲‌درصد از دوره بررسی، بانک مرکزی را راهبری کرد. در این دوره، تغییر نرخ دلار۲۷۰‌درصد و شاخص متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر۱۰۰روز ۷/ ۱۳‌درصد بود. در همین دوران، در شهریورماه ۱۳۶۲، قانون عملیات بانکی بدون ربا (بهره) توسط مجلس شورای اسلامی به‌تصویب رسید.

پس از آقای نوربخش، آقای قاسمی ۱۰۳۲ روز از آبان ماه ۱۳۶۵ تا شهریورماه ۱۳۶۸ همتراز ۴/ ۶‌درصد از دوره بررسی، ریاست بانک مرکزی را در اختیار داشت. در این دوره، تغییر نرخ دلار ۲۰ درصد، تغییر ارزش ریالی ۸۰‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر۱۰۰روز به ترتیب ۹/ ۱ و ۸/ ۷‌درصد است. پایان جنگ تحمیلی در این دوره واقع شد.

بررسی‌ها پس از آغاز برنامه‌های پنج‌ساله

ماموریت آقای قاسمی تا آستانه برپایی دولت پنجم و ماه‌های ابتدایی برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور ادامه داشت و در این زمان آقای عادلی از شهریور سال ۱۳۶۸ تا شهریور سال ۱۳۷۳ معادل ۱۸۲۵ روز که ۴/ ۱۱‌درصد از مدت ۱۶۰۰۰ روزه است، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران را در برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی و در دولت پنجم و بخشی از دولت ششم هدایت کرد. در این دوره، تغییر نرخ دلار ۴۶ درصد، تغییر ارزش ریالی ۱۶۷‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر۱۰۰روز به-ترتیب ۵/ ۲ و ۲/ ۹‌درصد بوده است.

سکان ریاست بانک‌مرکزی پس از آقای عادلی در شهریورماه سال ۱۳۷۳ که عملا سال پایانی برنامه اول است تا اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۲، برای بار دوم به آقای نوربخش سپرده شد و ایشان در این نوبت، ۳۱۵۰ روز معادل ۷/ ۱۹‌درصد از دوره مورد بررسی، فرمانده و ناوبر کشتی بانک مرکزی در اقیانوس عظیم اقتصاد جمهوری اسلامی ایران از اوایل دولت ششم، تمامی دولت هفتم تا اواسط دولت هشتم بود که این مرحله، کل برنامه دوم و بخش عمده‌ای از برنامه سوم هست. این دوره به همراه طول مدت تصدی نامبرده در نوبت قبلی، ۳۲‌درصد از دوره بررسی است. در این برهه، تغییر نرخ دلار ۳۶۵ درصد، تغییر ارزش ریالی ۴۰۴‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر۱۰۰روز به‌ترتیب ۶/ ۱۱ و ۸/ ۱۲‌درصد بوده است.

پس از آقای نوربخش ریاست بانک مرکزی در اواخر برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور و در بین دولت هشتم در اردیبهشت ماه ۱۳۸۲ به آقای شیبانی واگذار شد و ریاست وی بر بانک مرکزی تا شهریورماه ۱۳۸۶ حدود ۱۵۸۱ روز که ۹/ ۹‌درصد مدت ۱۶۰۰۰ روزه است ادامه یافت. ۱۵۸۱ روز گفته‌شده بخش انتهایی برنامه سوم و نیمه اول برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور را پوشش می‌دهد و مقارن با بخشی از دولت هشتم و نهم بود. در این دوره، تغییر نرخ دلار ۱۴ درصد، تغییر ارزش ریالی ۷۳‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر۱۰۰روز به ترتیب ۹/ ۰و ۶/ ۴‌درصد بوده است.

بعد از آقای شیبانی، آقای مظاهری در خلال دولت نهم و اوایل برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور در شهریورماه ۱۳۸۶ رئیس‌کل بانک مرکزی شد. ماموریت او پس از مدت ۳۸۳ روز که برابر ۴/ ۲‌درصد دوره ۱۶۰۰۰ روزه است در مهرماه ۱۳۸۷ به پایان رسید. در این دوره ۳۸۳ روزه تغییر نرخ دلار ۷۷/ ۲ درصد، تغییر ارزش ریالی ۳۲‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به ازای هر۱۰۰روز به ترتیب ۷/ ۰ و ۴/ ۸‌درصد بوده است.

پس از آقای مظاهری تمشیت و رهبری بانک مرکزی در اثنای برنامه چهارم تا میانه برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، شامل دو سال پایانی دولت نهم و تمامی دولت دهم از مهرماه ۱۳۸۷ تا شهریورماه ۱۳۹۲ به آقای بهمنی واگذار شد. این مدت ۱۸۰۰ روزه ۲/ ۱۱‌درصد از دوره بررسی است. در این دوره، تغییر نرخ دلار ۲۶۶ درصد، تغییر ارزش ریالی ۱۵۹‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به ازای هر۱۰۰روز به ترتیب ۸/ ۱۴ و ۸/ ۸‌درصد هست. این دوره از نظر طول مدت ریاست بانک، مشابه دوره آقای عادلی است.

بعد از آقای بهمنی، آقای سیف از وسط برنامه پنجم تا سال دوم برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور که تمامی دولت یازدهم و دو سال نخست دولت دوازدهم را پوشش می‌دهد یعنی از شهریورماه ۱۳۹۲ الی مردادماه ۱۳۹۷ کفالت بانک مرکزی را قریب به ۱۸۰۰ روز در اختیار گرفت که دوره ریاست وی بیش از ۱۱‌درصد از برهه زمانی ۱۶۰۰۰ روزه است. در این مدت، تغییر نرخ دلار ۱۵۷ درصد، تغییر ارزش ریالی ۸۸‌درصد و شاخص‌های متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال و متوسط تغییر ارزش ریالی به‌ازای هر۱۰۰روز ۸/ ۸ و ۹/ ۴‌درصد هست. این دوره از نظر طول مدت ریاست بانک نظیر دوره آقای بهمنی است.

پس از آقای سیف، آقای همتی در سال دوم برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور و ایضا سال دوم دولت دوازدهم در مرداد ماه ۱۳۹۷ به دفتر ریاست بانک مرکزی وارد و تا تیرماه ۱۴۰۰ حضور داشت که این مدت کمابیش ۱۰۷۰ روز و کمتر از ۳ سال طول کشید و ۷/ ۶‌درصد از دوره ۱۶۰۰۰ روزه را به خود اختصاص داد. در این دوره، تغییرنرخ دلار ۱۵۸درصد و شاخص متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر۱۰۰روز برای دوره مزبور ۷/ ۱۴‌درصد شد. این دوره از نظر طول مدت ریاست بانک تقریبا شبیه مدت آقای قاسمی است.

در روز‌های پایانی دولت دوازدهم و سال آخر برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور آقای کمیجانی پس از آقای همتی در تیرماه ۱۴۰۰ به ریاست بانک مرکزی منصوب شد که مدت تصدی وی نزدیک به ۱۰۰ روز یا ۶/ ۰‌درصد از دوره بررسی است و به این ترتیب کوتاه‌ترین دوره تصدی ریاست کل بانک مرکزی نه تنها در این دوره ۱۶۰۰۰ روزه بلکه از زمان تاسیس بانک مرکزی رقم خورد. در این دوره، تغییر نرخ دلار ۳۴‌درصد است.

در آغاز به کار دولت سیزدهم و سال پایانی برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور آقای صالح‌آبادی در مهرماه ۱۴۰۰ تا دی‌ماه ۱۴۰۱ به کسوت ریاست بانک مرکزی درآمد و کم وبیش به لحاظ طول مدت خدمت، مانند دوره ریاست آقای مظاهری ۸/ ۲درصد از دوره ۱۶۰۰۰ روزه، در این مسوولیت باقی ماند. در این دوره، تغییر نرخ دلار ۳۸‌درصد و شاخص متوسط تغییر ارزش برابری دلار به ریال به‌ازای هر۱۰۰روز ۴/ ۸‌درصد بود.