نقطه عطف ترکیه؛ اردوغان برای ماندن در قدرت چه خواهد کرد؟

فرارو- هنری جی. بارکی کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه در شورای روابط خارجی است. او پیش‌تر مدیر مرکز خاورمیانه در مرکز پژوهشگران بین المللی وودرو ویلسون (۲۰۱۵-۲۰۱۷) بود. بارکی به مدت سیزده سال به عنوان رئیس دپارتمان روابط بین الملل در دانشگاه لی‌های در پنسیلوانیا خدمت کرد. او در ستاد برنامه ریزی سیاست وزارت امور خارجه (در فاصله سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۰ میلادی) مشغول به کار بود و در آنجا در مورد مدیترانه شرقی، خاورمیانه و مسائل مربوط به اطلاعات کار می‌کرد. او پیش‌تر از پژوهشگران بنیاد کارنگی نیز بوده است.

به گزارش فرارو به نقل از فارین افرز، در سالی که قدرت و اتحاد تازه‌ای را برای ناتو به ارمغان آورد شاید هیچ کشوری به اندازه ترکیه برای ناتو گیج کننده نبود. جنگ روسیه در اوکراین برای سایر اعضای ناتو عزم جدیدی را در برابر دشمن مشترک بوجود آورد و راه را برای گسترش ائتلاف هموار کرده است. با این وجود، اگرچه ترکیه یکی از اعضای ناتو است نه تنها روابط صمیمانه با روسیه را حفظ کرده بلکه تهدید کرده که مانع از عضویت سوئد و فنلاند در ناتو خواهد شد.

در همین حال، دولت ترکیه اعلام کرده که ممکن است تهاجم زمینی جدیدی را به شمال سوریه برای مقابله با متحدان کرد سوری ایالات متحده که در آن منطقه فعالیت می‌کنند آغاز کند. علیرغم آن که ترکیه روابط تیره و تار خود را با بسیاری از قدرت‌های خاورمیانه بهبود بخشیده، اما کماکان روابطی سرد با اتحادیه اروپا دارد و تهدیدات جدیدی را علیه یونان ایجاد کرده است. شاید غیرمنتظره‌ترین اقدام آن بود که آنکارا پس از سال‌ها تلاش برای تضعیف "بشار اسد" رئیس جمهور سوریه نزدیکی به حکومت سوریه را با میانجی گری روسیه آغاز کرده است.

چنین حرکت‌هایی اگرچه در غرب بحث برانگیز می‌باشد، اما در ترکیه عموما از محبوبیت برخوردار است. دولت ترکیه از چنین اقداماتی هدف مشخصی دارد. "رجب طیب اردغان" حاکم دیرینه اقتدارگرای پوپولیست ترکیه در ماه مه با دشوارترین انتخابات برای انتخاب مجدد مواجه خواهد بود و سیاست خارجی راهی موثر برای منحرف کردن ذهن رای دهندگان از بحران‌های متعدد داخلی خواهد بود. نرخ تورم ترکیه پس از سال‌ها سوء مدیریت اقتصادی در نوامبر ۲۰۲۲ میلادی به ۸۵ درصد رسید و در ماه دسامبر تا حدودی به ۶۴ درصد کاهش یافت. این بالاترین نرخ تورم در اروپا بوده که به راحتی از مجارستان با نرخ تورم ۲۵ درصد پیشی می‌گیرد.

ذخایر ارزی ترکیه رو به کاهش است و این کشور با کسری حساب جاری رو به رشدی مواجه شده است. مردم ترکیه به شکل فزاینده‌ای از حضور ۳.۶ میلیون آواره سوری که ترکیه در آغاز جنگ داخلی سوریه آنان را پذیرفته ناراضی هستند. هم چنین خستگی فزاینده‌ای از حکومت ۲۰ ساله اقتدارگرایانه اردوغان احساس می‌شود. واقعیت آن است که یک نسل کامل از ترک‌ها رهبر دیگری را به جز اردوغان نمی‌شناسند.

برای اردوغان همه چیز اکنون بر سر انتخابات است. پس از ۲۰ سال حکومت تقریبا بدون چالش شکست در انتخابات پیامد‌های جدی برای شخص او، اعضای اعضای خانواده و نزدیکان اش و بسیاری افراد دیگر در حزب عدالت و توسعه خواهد داشت که شخصا از حکمرانی او سود برده‌اند و احتمالا ممکن است با پیگرد قانونی مواجه شوند.

با توجه به این که رهبران اپوزیسیون ترکیه از احیای سیستم پارلمانی ترکیه و کاهش اختیارات ریاست جمهوری حمایت می‌کنند پیروزی آنان نوعی تغییر رژیم سیاسی قلمداد می‌شود. احساس آسیب پذیری اردوغان به حدی افزایش یافته که دولت از دادگاه‌ها برای منع "اکرم امام اوغلو" نامزد بالقوه اپوزیسیون و شهردار استانبول از نامزدی استفاده کرده است اقدامی افراط گرایانه که در نهایت می‌تواند نتیجه معکوس داشته باشد.

نظرسنجی‌های کنونی نشان می‌دهد که اردوغان و حزب عدالت و توسعه ممکن است در انتخابات پیش رو متحمل شکست شود. با این وجود، اردوغان به دلیل سرسختی و توانایی اش برای پیروزی در انتخابات شناخته شده و توانسته میزان محبوبیت خود را در نظرسنجی‌ها ثابت نگه دارد. او احتمالا با توجه به این که تا چه اندازه در خطر باشد از هر وسیله‌ای برای جلوگیری از شکست استفاده خواهد کرد.

همان طور که اقدامات اخیر سیاست خارجی اردوغان نشان می‌دهد او هم چنین چندین کارت برای بازی دارد و ممکن است به دنبال ایجاد یک بحران از جمله با غرب برای تغییر جو داخلی ترکیه باشد. اروپا و ایالات متحده باید برای چنین تحولی آماده شوند تا آسیب‌های احتمالی ناشی از آن را به حداقل ممکن رسانده و باید راهبردی برای مقابله با آن داشته باشند. ترکیه کشوری بسیار مهم است و نمی‌توان اجازه داد از حوزه نفوذ غرب دور شود.

به طرز متناقضی در زمان شوک‌های ژئوپولیتیکی و درگیری بین روسیه و غرب این غیرقابل پیش بینی بودن سیاست داخلی است که بیش از همه باعث نگرانی اردوغان می‌شود. روابط ترکیه با همسایگان، متحدان و رقبا برای جبران کمبود‌های داخلی مفید است.

مهم‌تر از همه چیز وضعیت ویرانگر اقتصاد ترکیه است. اگرچه بازار کار نسبتا قوی است، اما نرخ بالای تورم تا حدی به دلیل اصرار اردوغان بر پایین نگهداشتن نرخ بهره در حال افزایش بوده است. همان طور که "نورالدین نباتی" وزیر دارایی ترکیه آشکارا اعلام کرده زندگی با تورم بر رکود اقتصادی ناشی از افزایش نرخ بهره بانک مرکزی ارجحیت دارد. این همان چیزی است که نباتی آن را "الگوی ترکی" نامیده و ادعا می‌کند نه تنها موفقیت گسترده‌ای داشته بلکه باعث حسادت سایر نقاط جهان نیز می‌شود.

سیاست‌های ناسازگارانه بانک مرکزی ترکیه نشان دهنده کنترل اردوغان بر نهاد‌هایی است که در ظاهر مستقل هستند. در دهه گذشته او با تضعیف یا از بین بردن استقلال تقریبا هر نهاد مهم ترکیه قدرت خود را تثبیت کرده است: دانشگاه‌های دولتی، اکثریت قریب به اتفاق رسانه ها، ارتش، دولت‌های محلی و مهم‌تر از همه دستگاه قضایی که او از آن به عنوان یک سلاح در برابر مخالفان اش استفاده کرده است. زندان‌های ترکیه مملو از سیاستمداران مخالف، روزنامه نگاران، دانشگاهیان، رهبران جامعه مدنی مانند "عثمان کاوالا" و اساسا هر کسی است که اردوغان دوست شان ندارد. دیگر حتی ظاهری از حاکمیت قانون نیز در ترکیه وجود ندارد.

با این وجود، این تسلط کامل بر دولت و جامعه نیز به پاشنه آشیل اردوغان تبدیل شده است. اردوغان که خود را در مرکز همه چیز قرار داده است علیرغم تلاش‌هایش برای سرزنش خارجی‌ها برای مشکلات اقتصادی ترکیه و مقصر دانستن اتحادیه اروپا و ایالات متحده دلایلی را به شهروندان معمولی ترک ارائه کرده است تا خارجی‌ها را عامل اصلی مشکلات ترکیه بدانند.

ائتلاف شش حزبی اپوزیسیون متشکل از دو حزب بزرگتر و چهار حزب کوچک توانسته جبهه نسبتا منظمی را ارائه دهد. در اواخر ژانویه آنان دیدگاه واحد خود را منتشر کردند، اما هنوز بر سر نامزدی برای انتخابات ریاست جمهوری به توافق نرسیده اند. "کمال قلیجداراوغلو" رهبر حزب جمهوری خواه خلق (CHP)، بزرگترین حزب اپوزیسیون به شدت تمایل دارد که نامزد شود. با این وجود، او احتمالا در برابر اردوغان بازنده خواهد بود. قلیجداراوغلو سخت کوش، اما فاقد کاریزما می‌باشد و سیاستمداری از مد افتاده به نظر می‌رسد که دوره اش گذشته است.

در همین حال، اردوغان خود اقداماتی را برای کنار گذاشتن امام اوغلو یکی از اعضای حزب جمهوری خواه خلق انجام داده است. براساس نظرسنجی‌ها همراه با امام اوغلو "منصور یاواش" شهردار آنکارا از حزب جمهوری خواه خلق نیز می‌تواند اردوغان را در انتحابات شکست دهد. او در ماه دسامبر به اتهامات واهی "توهین" به شورای عالی انتخابات به بیش از دو سال زندان محکوم شد. از قضا اردوغان از همان تاکتیک‌هایی استفاده می‌کند که برای جلوگیری از به قدرت رسیدن او استفاده شده بود.

دو دهه پیش او نیز به دنبال پیروزی حزب اش در انتخابات سال ۲۰۰۲ میلادی محکوم شد و از نخست وزیری منع شده بود. در آن زمان علیرغم مخالفت رئیس جمهوری وقت حزب عدالت و توسعه و جمهوری خواه خلق برای تغییر قانون اساسی با یکدیگر همکاری کردند و راه برای عضویت اردوغان در پارلمان و سپس نخست وزیری باز شد.

محکومیت امام اوغلو اگر ابتدا توسط یک دادگاه منطقه‌ای و سپس دادگاه عالی استیناف تایید شود (و شکی نیست که چنین خواهد شد) او را از تصدی پست و نامزدی در برابر اردوغان برای انتخابات ریاست جمهوری یا منصب شهرداری فعلی اش باز می‌دارد. وزارت کشور دو پرونده جنایی دیگر را علیه او باز کرده که یکی از پرونده‌ها مرتبط با اتهام حمایت از تروریسم است. اردوغان امیدوار است با حذف امام اوغلو این قلیجداراوغلو باشد که به عنوان نامزد اپوزیسیون معرفی می‌شود. اپوزیسیون استراتژی جایگزینی ندارد و ترجیح می‌دهد در مورد این که چه فردی را به عنوان یک نامزد انتخاب کند اصطلاحا در حال سر و کله زدن میان اعضایش باشد.

اردوغان علاوه بر نداشتن یک رقیب مشخص فصل مبارزات انتخاباتی را با دو مزیت بزرگ دیگر آغاز می‌کند: او دولت و منابع آن را کاملا کنترل می‌کند که می‌تواند به میل خود برای حمایت از انتخاب مجددش از آن استفده کند و کاملا بر فضای عمومی تسلط دارد. در حال حاضر، او تلاش کرده برای اقداماتی که می‌توانند به پول رسانی به خزانه ملی کمک کنند زمان خریده و منافع خود را کسب کند.

او بدهی حدود پنج میلیون وام گیرنده ترکیه را بخشیده و به بانک مرکزی دستور داده است تا برای بخش‌هایی مانند ساخت و ساز که فکر می‌کند بهترین کمک به او در دستیابی به اهداف اش خواهد بود اعتبار ارزان قیمت ارائه دهد. با سقوط لیر ترکیه دولت طرح سپرده‌هایی را معرفی کرده که پس انداز کنندگان را تشویق می‌کند تا با وعده جبران زیان‌های ارزی شان دلار‌های خود را به لیر تبدیل کنند و به طور چشمگیری باعث افزایش موجودی خزانه کشور شوند.

اردوغان اخیرا به بیش از دو میلیون شهروند بازنشستگی پیش از موعد اعطا کرد. شهرداری‌هایی که حزب عدالت و توسعه کنترل می‌کند مجرای مهمی برای اردوغان هستند تا به او کمک کنند و مردم محلی را به او وابسته‌تر سازند. در مقابل، در شهر‌های بزرگی که حزب عدالت و توسعه کنترل آن را در اختیار ندارد دولت مرکزی تا آنجا که می‌تواند برای تضعیف اقتدار محلی اقداماتی را انجام می‌دهد. این امر به ویژه در استانبول با شهرداری امام اوغلو شهری ۲۰ میلیونی صادق است. برای مثال، در فاصله سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ میلادی اردوغان بدون ارائه هیچ توضیحی صرفا تصمیم گرفت که به شهرداری استانبول اجازه دهد صرفا به بودجه‌ای که پارلمان برای جایگزینی ناوگان اتوبوس‌های عمومی تصویب کرده بود دسترسی داشته باشد.

البته همان طور که تعقیب قضایی امام اوغلو نشان می‌دهد مهمترین ابزار اردوغان دستگاه قضایی است. این روند از سال ۲۰۱۳ میلادی آغاز شد، اما پس از کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ میلادی شتاب گرفت. هزاران روزنامه نگار، دانشگاهی و اعضای اپوزیسیون که جرات کرده‌اند از دولت انتقاد کنند یا زندانی شده یا تحت تعقیب خودسرانه قضایی قرار گرفته‌اند.

تنها در سال ۲۰۲۰ میلادی دولت ترکیه ۳۱۰۰۰ مورد پرونده را برای جرم "توهین به رئیس جمهور" باز کرد. از زمان ریاست جمهوری اردوغان در سال ۲۰۱۴ میلادی ۱۶۰ هزار مورد پرونده تحت بررسی در این باره در دست انجام بوده اند. دولت آشکارا برخی احزاب سیاسی به ویژه حزب دموکراتیک خلق‌ها (HDP) طرفدار کرد‌ها را هدف قرار داده است.

برای یک پوپولیست اقتدارگرا مانند اردوغان سیاست خارجی فراتر از کارکرد‌های سنتی خود به عنوان ابزار مهمی برای حفظ خود و خود بزرگ نمایی عمل می‌کند. موقعیت مهم ترکیه بین روسیه، خاورمیانه و غرب به تمایل سیری ناپذیر اردوغان برای برسمیت شناخته شدن جایگاه آن کشور به عنوان بازیگری مهم کمک کرده است.

نقش ترکیه در میانجی گری برای رفع نسبی محاصره بنادر اوکراین توسط روسیه و اجازه دادن به محموله‌های غلات اوکراینی برای رسیدن به بازار‌های کشور‌های در حال توسعه نمونه‌ای از این موارد بوده اند. اکنون در آستانه انتخابات او می‌تواند از سیاست خارجی برای فشار آوردن بر ملی گرایان ترکیه استفاده کند و مواضعی را اتخاذ نماید که مقابله با آن برای اپوزیسیون ترکیه دشوار باشد.

در حال حاضر، اپوزیسیون شش حزبی با اکثر اظهارات اخیر سیاست خارجی اردوغان چه در مورد مناطق دریای اژه و مدیترانه و چه در مورد ایالات متحده، سوریه و کرد‌ها همراهی کرده است. احزاب اپوزیسیون نیز چرخش اخیر او را در روابط با کشور‌های خاورمیانه مانند مصر، عربستان سعودی، امارات و اسرائیل یا روابط آرام او با روسیه به چالش نکشیده اند.

اردوغان می‌داند ایستادگی و به چالش کشیدن متحدان غربی ترکیه در داخل کشور محبوبیت زیادی دارد. بنابراین، او هرگز فرصت را از دست نمی‌دهد تا آنان را مقصر اصلی مشکلات ترکیه بداند و سرزنش کند. در همین حال اردوغان زمینه را برای اقدامات احتمالی ترکیه در چند جبهه دیگر فراهم کرده است.

ترکیه و یونان در طول سالیان متمادی در مورد مسائلی مانند آب‌های سرزمینی، وضعیت جزایر دریای اژه و اکتشافات گاز با یکدیگر منازعه داشته است. اردوغان اخیرا دو بار یونان را تهدید کرد و گفته بود: "ما می‌توانیم یک شب ناگهان بیاییم" و "یونان از موشک‌های ما می‌ترسد". او گفته بود:"آنان می‌گویند موشک تایفون تان به آتن اصابت خواهد کرد. این گونه خواهد شد مگر این که آرام بمانید".

او تهدید خود مبنی بر آغاز تهاجم زمینی علیه متحدان کرد واشنگتن در سوریه را تکرار کرده است اگرچه نیروی هوایی ترکیه پیش‌تر نیز مواضع آنان را بمباران کرده بود. در میان این لفاظی‌های قاطعانه درباره قدرت ترکیه اردوغان اپوزیسیون ترکیه را به بازیگرانی ترسو تشبیه کرده که از گوشه زمین تشویق می‌کنند.

او یک عملگرای غیرقابل پیش بینی است همان طور که سیاست هایش درباره اوکراین و روسیه این موضوع را نشان داده اند. او در حالی که به دنبال کسب اعتبار برای کمک به انعقاد قرارداد غلات اوکراین و ارائه پهپاد به آن کشور بود پهپاد‌هایی که در میدان نبرد مؤثر هستند بدون توجه به هشدار‌های آمریکا به مسکو کمک کرد تا از تحریم‌های غرب فرار کند و آسیب آن بر اقتصاد روسیه را کاهش دهد.

باید اذعان کرد که روابط روسیه و ترکیه پیچیده است و در بسیاری از زمینه‌ها در هم تنیده شده، اما این اقدامات علاوه بر کمک به پوتین به اردوغان نیز کمک می‌کند. روبل‌هایی که چه از طریق تجارت و چه گردشگران روس به خزانه ترکیه سرازیر می‌شود و ارزش لیر را تقویت کرده به تامین مالی واردات انرژی مورد نیاز ترکیه از روسیه نیز کمک می‌کند.

برخلاف آسیب پذیری اردوغان در مسائل اقتصادی داخلی سیاست خارجی راه‌های مختلفی را برای تقویت رهبری در داخل به اردوغان ارائه می‌دهد. از این رو، وسوسه دیرینه برای ایجاد بحرانی خارجی به منظور منحرف کردن افکار عمومی از مشکلات داخلی در دولت فعلی ترکیه وجود دارد.

اردوغان در سال ۲۰۱۷ میلادی با خرید سامانه ضد هوایی اس -۴۰۰ ساخت روسیه علیرغم هشدار‌های واشنگتن نشان داد حاضر است ریسک کند. با نزدیک شدن به انتخابات ترکیه و افزایش احتمال ریسک پذیری اردوغان ایالات متحده و متحدان اروپایی ترکیه باید خود را برای اتفاقات غیر منتظره از سوی آن کشور آماده سازند. احتمال بروز یک درگیری تصادفی هر چند جزئی در دریای اژه و مدیترانه میان ترکیه با یونان وجود دارد. هم چنین احتمال تغییر وضعیت موجود در بخش ترک نشین قبرس و یا رویارویی با امریکا در شمال سوریه نیز امکان پذیر است.

در مورد قبرس اردوغان می‌تواند در‌های حومه توریستی واروشا را به روی سرمایه گذاران باز کند که املاک و مستغلات آن متعلق به یونانی‌های قبرسی آواره شده توسط ارتش مهاجم ترکیه در سال ۱۹۷۴ میلادی است اقدامی که با قطعنامه‌های سازمان ملل مغایرت دارد. او هم چنین می‌تواند قول دهد که پس از انتخاب مجدد همه پرسی استقلال طرف ترک نشین آن جزیره را مهندسی خواهد کرد. قبرس سومین ریل سیاست ترکیه است و اپوزیسیون چاره‌ای جز همراهی با بازی اردوغان ندارد.

یک عامل ناشناخته دیگر در معادله وجود دارد: پوتین. اردوغان در موارد متعددی از رهبر روسیه برای انجام عملیات بزرگ در سوریه علیه متحدان کرد آمریکا در آنجا درخواست مجوز کرده و پوتین از این کار خودداری نموده است. به گفته وزیر خارجه فنلاند نسبت سوء ظن به دخالت روسیه در حوادث اخیر قرآن سوزی ممکن است بدان معنا معنا باشد که مسکو می‌تواند با دادن چراغ سبز به ترکیه در سوریه تصمیم بگیرد که اصطلاحا دیگ را به هم بزند. هر یک از این اقدامات ظرفیت بالقوه تشدید بحران را در خود دارند.