پاسخ به شایعات درباره زلزله‌های اخیر؛ انفجار یا زمین لرزه؟/ سد‌ها چگونه می‌توانند باعث ایجاد زلزله شوند؟

ایران سال جدید را با زلزله‌هایی در استان‌های آذربایجان شرقی، سیستان و بلوچستان، فارس و اصفهان آغاز کرد، در ادامه چندین زلزله در استان‌های هزمرگان و آذربایجان غربی و اخیرا در شهر خوی اتفاق افتاد که مردم را از وقوع زلزله در دیگر شهر‌ها دچار ترس کرد.

به گزارش همشهری آنلاین، تعدد زمین‌لرزه‌ها در سال جدید، همچنین زمین‌لرزه بزرگ رخ داده در کشور ترکیه، سوال‌هایی را در ذهن شهروندان ایجاد کرد، که از آن جمله می‌توان به وقوع زلزله به دلیل انفجار یا رخ دادن زلزله بزرگ در تهران اشاره کرد.

مهندس ایرج روحی، رئیس پایگاه اطلاعات لرزه‌ای کشوری در این زمینه گفت: مرکز زمین‌لرزه بزرگی که در ترکیه اتفاق افتاد، گسل آناتومی شرقی بود که باعث کشته و زخمی شدن تعداد زیادی از شهروندان کشور‌های ترکیه و سوریه شد.

مهندس ایرج روحی در پاسخ به این سوال که آیا این زلزله می‌تواند گسل‌های ایران را فعال کند، گفت: کانون مرکزی وقوع این زلزله با مرز‌های ایران فصله‌ای ۷۰۰ کیلومتری دارد. این یک سیستم گسلی پیوسته‌ای نیست که بخواهد به گسل‌های شمال غرب کشورمان که اخیرا زلزله خوی در آن منطقه رخ داده اثری داشته باشد.

وی ادامه داد: این زلزله رخ داده در ترکیه و فعالیت‌های تکتونیکی آن گسل، نمی‌تواند اثری بر گسل‌های دیگر داشته باشد. اما باید به این نکته توجه داشته باشیم که چهار صفحه عربستان، اورآسیا، آفریقا و گسل آنتولی، بلوک‌هایی هستند که باعث ایجاد زلزله‌های بزرگ در منطقه خاورمیانه هستند. ریشه تمام این فعالیت‌های لرزه‌ای، حاصل فعالیت‌های تکتونیکی این چهار صفحه هستند.

روحی اظهارکرد: کشور خودمان نیز از سمت جنوب، تحت فشار صفحه عربستان است که هر ساله باعث کوتاه شدن چند میلیمتری صفحه ایران و همچنین باعث ایجاد زمین‌لرزه‌های بزرگ در کشورمان می‌شود. به طور مثال سواحل مکران به شدت تحت این فشار قرار دارد و سال‌ها پیش نیز در دهه ۳۰ میلادی زلزله بزرگی در این منطقه اتفاق افتاد که باعث ایجاد سونامی و کشته شدن افراد زیادی شد.

رئیس پایگاه اطلاعات لرزه‌ای کشوری با بیان اینکه در قسمت غربی و شمال غرب کشور نیز گسل‌های زاگرس را داریم، گفت: این گسل‌ها فعالیت‌های گسلی کاملا جُنبایی دارند که باعث ایجاد زمین‌لرزه‌های متعدد می‌شود. در واقع ایران، یک کشور لرزه‌خیز است و دلیل اصلی این مساله همان فعالیت‌های تکتونیکی ناشی از فعالیت گسل‌های مختلف در جای‌جای کشور است.

روحی در پاسخ به این سوال که آیا زلزله‌های ایران حاصل زمین‌لزره است یا به دلیل انفجار رخ می‌دهد؟ افرود: شکل موج حاصل از زمین‌لرزه با موج ایجادشده توسط انفجار دو حالت تخریبی متفاوت دارند، زیرا تفاوت‌های این دو حالت به صورت بصری نیز کاملا قابل تشخیص است. متخصصین و افرادی که دانش زلزله‌شناسی دارند از طریق تفاوت‌های ایجاد شده توسط موج «پی» در زمین‌لرزه و موج انفجار می‌توانند تفاوت لرزه‌ها را تشخیص بدهند.

وی ادامه داد: تفاوت دوم اینکه، وقتی یک زمین‌لرزه اتفاق می‌افتد، همواره پس‌لرزه‌هایی نیز در پی دارد که در بعضی مواقع در دفعات زیادی رخ می‌دهد، در حالی که انفجار دارای پس‌لرزه نیست. مساله دیگر محاسبه عمق زمین‌لرزه است که در کشورما بین ۱۰ تا ۱۸ کیلومتری عمق زمین اتفاق می‌افتد، در حالی که در انفجار می‌تواند عمق صفر باشد.

روحی با بیان اینکه سد‌ها با توجه به حجم و بزرگی‌شان می‌توانند زمین‌لرزه‌های القایی را ایجاد کنند، افرود: آبی که در مخزن و پشت صد جمع می‌شود دلیل اصلی ایجاد این زمین‌لرزه‌هاست، اما این زمین‌لرزه‌ها بزرگای چندانی ندارند، بسته به گسل نزدیک به سد و تحریک و شکسته شدن آن، زمین‌لرزه‌های کوچکی اتفاق می‌افتد. به طور مثال در کشور هندوستان بزرگ‌ترین زلزله بر اثر فشار سد با بزرگای ۵ ریشتر اتفاق افتاد، در کشور خودمان نیز در هنگام آب‌گیری سد‌ها زمین‌لرزه‌های کوچکی ایجاد می‌شود.

وی درباره نکات مرتبط با زلزله در سدسازی گفت: در تمام دنیا سدسازان ملزم هستند که شبکه‌های شتاب‌نگاری و لرزه‌نگاری در اطراف سد ایجاد کنند. این ایستگاه‌ها با یک استاندارد خاص در اطراف سد‌ها ساخته می‌شود تا زمین‌لرزه‌های القایی که در منطقه رخ می‌دهد را ثبت و پردازش کنند. این امکان نیز وجود دارد یک سد در جایی که گسل بزرگی باشد ساخته شود و فشار آب باعث فشار بر گسل، وقوع زلزله و ایجاد شکستگی در سد شود که خطر تخریبی بسیار بزرگ‌تری نسبت به زمین‌لرزه ایجاد می‌کند.

این کارشناس اظهار کرد: سد‌های ساخته شده در کشور در مناطق و گسل‌های خطرناک ساخته نشده‌اند. در ایران گسل‌های متعددی وجود دارد، قبل از ساخت سد مطالعات تکتونیکی اولیه در منطقه مورد نظر انجام می‌شود، اما به دلیل اینکه فعالیت‌های تکتونیکی در بخش‌های مختلف کشور ما زیاد است، سد‌های ساخته شده به ابزار دقیق و شبکه‌های شتاب‌نگاری مجهز می‌شوند، تا در صورت لزوم به موقع وارد عمل شده و اقدامات پیشگیرانه را انجام بدهند.

روحی ادامه داد: در زلزله اخیر ترکیه، گسل آناتولی به اندازه ۳ متر جابه‌جا شد، وقوع پس‌لرزه‌ها، ناشی از همین جابه‌جایی گسل است، که باعث ایجاد شکستگی‌های دیگر در امتداد گسل و بروز تنش در مسیر آن می‌شود. حتی در این شرایط ممکن است یک زلزله بزرگ‌تر نیز اتفاق بیفتد، در ترکیه نیز زلزله اول در قسمت جنوب شرقی گسل و زلزله بعدی و پس‌لرزه‌ها در قسمت میانی رخ داد.

وی گفت: گسیختگی در گسل ممکن است ادامه پیدا کند و باعث تحریک گسل‌های کوچک در مسیر خود شود، یا اینکه شکستگی در همان مسیر گسل ادامه داشته و زلزله دیگری را ایجاد کند، مثل زمین‌لرزه فین هرمزگان که ظرف یک دقیقه و نیم، دو زلزله به وقوع پیوست، اینگونه موارد را زلزله‌های دوقلو می‌گویند که به دلیل شکستگی گسل ایجاد می‌شوند.

روحی با بیان اینکه زمین‌لرزه‌های ایران و زلزله اتفاق افتاده در ترکیه حاصل فعالیت‌های تکتونیکی زمین است، اعلام کرد: در همین منطقه گسل آناتولی که این زلزله اخیر را در آن شاهد بودیم، تجربه زمین‌لرزه‌های قبلی را نیز داشته است، مثلا در سال ۱۸۲۲ در اثر زلزله در همین گسل شهر حلب سوره به طور کامل تخریب شد، همچنین سال ۱۹۷۶ در این منطقه زمین‌لزه بزرگی رخ داد که خرابی‌های بسیاری در پی داشت. بنابر این، زلزله‌ها حاصل فعالیت گسل‌ها هستند.

این کارشناس با اشاره به اینکه در ایران نیز زلزله‌ها به دلیل فعالیت گسل‌ها اتفاق می‌افتد، گفت: در گزاش‌های پایگاه زلزله‌نگاری کشور، فعالیت‌های لرزه‌خیزی بر روی گسل‌ها به طور کامل پیگیری و ثبت می‌شود که با توجه به آن‌ها می‌توانیم گسل‌های فعال کشور را شناسایی کنیم. یک مورد دیگر درباره انرژی معادل زمین‌لرزه با انفجار است، بنا بر محاسبات موسسه یو. اس. جی. اس در آمریکا یک زمین‌لرزه به بزرگی ۷.۸ ریشتر، معادل انفجار ۵۰۰ گیگا تن، تی‌ان‌تی است، که اصلا به هیچ وجه انتقال یکجای این میزان از مواد منفجره امکان‌پذیر نیست. با این حال اگر چنین چیزی هم ممکن باشد خرابی ایجاد شده با این انفجار که بیشتر در سطح خرابی ایجاد می‌کند تفاوت بسیاری با زمین‌لرزه ۷.۸ ریشتری دارد. با این توضیحات باید بگویم که فرضیه زمین‌لرزه‌های حاصل از انفجار کاملا منتفی است.

روحی افزود: سال‌ها پیش در اطرف تهران در منطقه دماوند زمین‌لرزه تاریخی بزرگی را تجربه کردیم، از آن زمان به بعد بر اساس فرضیه‌ای که به بازگشت زمین‌لرزه‌ها مربوط می‌شود، گفته شد که امکان بازگشت این زمین‌لرزه بسیار زیاد است و بعضی افراد نیز از احتمال وقوع گذر کرده و این بازگشت را قطعی می‌دانند. تا زمانی که مطالعه تحقیقی درستی در این‌باره انجام نشود، نمی‌توان قطعیتی برای بازگشت زلزله تهران قائل شد.

وی اظهار کرد: در حال حاضر در استان تهران شاهد فعالیت لرزه‌خیزی غیرمتداول و غیر نرمالی نیستیم، فعالیت‌های گسل تهران یک فعالیت معمولی و متداول است، حتی تعداد زمین‌لرزه‌ها در میانگین ماهانه از میانگین ماهانه ۱۰ سال گذشته هم کم‌تر شده است. البته کم شدن زمین‌لرزه یک اتفاق خوب یا بد محسوب نمی‌شود، زیرا این مساله می‌تواند هم خوب باشد، هم بد، به خاطر آرام بودن منطقه می‌توانیم بگوییم، کم بودن لرزه‌ها خوب است، اما بد بودنش نیز می‌تواند امکان افزایش تنش‌ها باشد.

روحی در پایان گفت: هیچ چیز غیر معمول در حال حاضر در زمین‌لرزه‌های تهران مشاهده نمی‌کنیم، اگر زمین‌لرزه‌ای در جای دیگر کشور اتفاق بی‌افتد، مثلا در خوی، هیچ تاثیری در تحریک گسل‌های تهران نخواهد داشت. زمانی ما می‌توانیم از اثر گسل‌ها بر روی یکدیگر سخن بگوییم که گسل‌ها در امتداد یکدیگر باشند و ما در آن صورت شاهد پدیده مهاجرت لرزه‌ای باشیم، پدیده‌ای که در زمین‌لرزه‌های هرمزگان در خرداد و تیرماه امسال رخ داد و حتی همین در زمین‌لرزه خوی یک مهاجرت لرزه‌ای کوچکی از جنوب شرقی تا شمال غربی گسل که در جنوب شرقی و شمال غربی شهر خوی قرار داشت را مشاهده کردیم.