محله اروپایی در شرق تهران کجا بود؟

نارمک در شرق پایتخت، یکی از زیباترین محله‌های تهران است که بیشتر وسعت آن را بافت مسکونی تشکیل داده ودر آن صد میدان با نظم خاصی لابه‌لای خیابان‌های عمودی و افقی که بافتی شطرنجی را تداعی می‌کنند، قرار دارد. حدود۷۰سال قبل این محدوده بیابان بود، اما اکنون تا چشم کار می‌کند آپارتمان است و خانه.

به گزارش همشهری آنلاین، همراه با ما برخی از ویژگی‌های متفاوت این محدوده را که اکنون در ۲ منطقه ۴ و ۸ قرار دارد مرور کنید.

قبری در خانه

خانه‌ای قدیمی در میدان صد نارمک وجود دارد که بیست و اندی سال پیش قبر صاحبش را در خود جای داده است. درِ آهنی این خانه را که باز کنی در پایین اتاق روبرو سنگ قبری سفید که با قابی شیشه‌ای پوشانده شده نمایان می‌شود. این قبر متعلق به «سیدمحمد برهانی» امام جماعت مسجد محله است.

به گفته فرزندان حاج برهانی، از زمان‌های قدیم ایام محرم و فاطمیه در این خانه و در اتاقی که قبر مرحوم برهانی در آن قرار دارد، مراسم روضه‌خوانی و سینه‌زنی برپا می‌شد. حاج برهانی به این مراسم علاقه و ارادت داشت. به همین خاطر به فرزندانش وصیت کرده و گفته است: «آرزو دارم مزارم محل سینه زنی عزاداران حضرت زهرا (س) باشد.»

بعد از فوت پدر، فرزندان به وصیتش عمل کرده و او را در خانه به خاک سپرده‌اند. حاج «سید محمد برهانی» متولد یکی از روستا‌های استان فارس بود که در نوجوانی و جوانی تحصیلات حوزوی را در نجف و قم نزد مراجع بزرگ دینی سپری کرد و در سال۵۱ به تهران آمد. همان زمان با همکاری چند تن از روحانیون، «اتحاد علمای شرق تهران» را پایه‌گذاری و در مسجد «احمدیه» نارمک به تدریس فقه و اصول پرداخت. مرحوم برهانی از مؤسسان مسجد «وحدت» نارمک است و تا زمان فوت، امام جماعت آن مسجد بود.

طوماری برای امام

حدود سال ۱۳۴۲ بود که مسجد احمدیه توسط مردم ساخته شد. به دنبال ساخت مسجد، جمعی از اهالی سرشناس نارمک با تهیه طوماری به ملاقات امام خمینی (ره) در قم رفتند و از ایشان تقاضا کردند که برای مسجد احمدیه نارمک یک امام جماعت معرفی کند. امام (ره) هم دستور دادند آیت‌الله «حیدرعلی جلالی خمینی» از قم راهی تهران شود تا با پذیرفتن جایگاه امام جماعت در مسجد احمدیه فعالیت‌های علمی، فرهنگی، تبلیغی و انقلابی خود را در نارمک آغاز کند. او به‌عنوان چهره‌ای انقلابی مورد وثوق امام خمینی (ره) بود. امام (ره)، آیت‌الله جلالی خمینی را مأمور سازماندهی مبارزات انقلاب شرق تهران کردند.

سینمایی که مسجد شد

اگر گذرتان به میدان هفت‌حوض محله نارمک افتاده باشد، حتما گنبد و گلدسته‌های مسجدالنبی را که در ضلع غربی این میدان قرار دارد، دیده‌اید. تا سال ۵۴، به جای ساختمان این مسجد، سینما «مونت کارلو» قرار داشت که مشکلاتی ایجاد کرده بود و همین قضایا باعث یک تغییر شد.

در این سینما که توسط یکی از خواننده‌های آن دوره ساخته شده بود، علاوه بر اکران فیلم، برنامه‌های مختلفی اجرا می‌شد. مثلا گروه‌های موسیقی یک سانس آن را اجاره کرده و در آن اجرا داشتند، سانسی دیگر به اکران فیلم اختصاص داشت که معمولا با دردسر‌هایی همراه بود، همچنین مراسم ملی شهرداری در این سینما برگزار می‌شد.

طبق اسناد منتشرشده از سوی ساواک، یکی از این سانس‌های سینما که توسط بهاییان مقیم نارمک اجاره شده بود، باعث نارضایتی اهالی این محله شد. در این اسناد آمده: «برابر گزارش ساواک شمال شرق بعدازظهر ۳۰ بهمن سال ۱۳۴۹ سینما مونت کارلو واقع در فلکه هفت‌حوض نارمک یک سانس به صورت اجاره در اختیار بهائی‌های مقیم نارمک می‌گذارد.

به گفته «دقیقی»، مدیر این سینمای از همان موقع تاکنون بعضا تلفن‌های تهدیدآمیزی به وسیله اشخاص ناشناس به سینما شده است.» بعد از این ماجرا برخی از ساکنان شرق تهران به این موضوع واکنش نشان دادند و به درخواست مکتوب اهالی، زمین سینما به واسطه مرحوم آیت‌الله حیدر علی جلالی خمینی، به مبلغ ۳میلیون تومان برای ساختن مسجد خریداری و چندی بعد با اقامه نماز توسط «آیت‌الله سید احمد خوانساری» فعالیت مسجدالنبی آغاز شد.

چشمه‌ای که هفت‌حوض را پر می‌کرد

«رضا چگینی» دبیر شورایاری محله هفت‌حوض با اشاره به گذشته این محدوده از محله می‌گوید: «من از سال ۱۳۴۳ تاکنون در این محله ساکن بوده‌ام و خاطرات زیادی از این محله دارم. در گذشته‌های دور، میدان هفت‌حوض همان‌طور که از نام آن پیداست، هفت‌حوض گود داشت که بچه‌های محله تابستان‌ها که هوا گرم بود در آن حوض‌ها آبتنی می‌کردیم. در وسط این میدان چشمه‌ای وجود داشت که این هفت‌حوض از آب این چشمه پر می‌شد.»

ایستگاه سید

تقاطع فرجام و خیابان آیت را هنوز قدیمی‌های محله به ایستگاه سید می‌شناسند؛ پیرمردی که همراه با خانواده در چادر زندگی و در همان چادر هم بساط چاشت و چای را برای رانندگان اتوبوس شرکت واحد فراهم می‌کرد. ایستگاه سید به نوعی پایانه اتوبوس‌های دو طبقه بود که مسافران را از نارمک به میدان امام حسین (ع) می‌برد.

کم‌کم زمین‌های خیابان فرجام و آیت واگذار شد و مردم شروع به ساخت‌وساز کردند. بعد هم به‌عنوان حق سادات قطعه‌ای زمین به سید دادند، او هم خانه‌ای درست مقابل ایستگاه اتوبوس ساخت. وقتی هم از دنیا رفت بچه‌هایش خانه را نو و مغازه زیر آن را به مشاور مسکن تبدیل کردند. درست در همان جایگاه ایستگاه اتوبوس، باجه بلیت‌فروشی کوچکی بود؛ مثل باجه تلفن. مرد بلیت‌فروش از صبح تا دیروقت در آن باجه می‌نشست و در ازای یک یا ۲ ریال، بلیت کاغذی را به دست مردم می‌داد.

ده‌نارمک یا باغ اناری

پیش از دهه ۳۰ وقتی هنوز از میدان‌های پرشمار محله نارمک و خانه‌های ویلایی و نوساز آن خبری نبود در محدوده ده نارمک باغ‌های انبوهی وجود داشت مملو از درختان مثمر که باغداران روستا از آن کسب روزی می‌کردند.

«داریوش شهبازی» تهران‌شناس و تاریخ‌پژوه می‌گوید: «در آن دوران، نارمک روستایی سردسیر بود که آب باغ‌هایش از قنات تأمین می‌شد.

اگرچه دیگر نشانی از آن باغ‌های انبوه باقی نمانده، اما نام نارمک که از کلمه انار یا نار گرفته شده اشاره‌ای مستقیم به باغ‌های ده نارمک دارد. در آغاز دهه ۳۰ با آغاز ساخت محله نارمک براساس اصول شهرسازی اروپایی، خانه‌های ویلایی یک و ۲ طبقه در ضلع جنوب ده نارمک ساخته شد و به تدریج بافت روستایی ده نارمک هم تغییر کرد. یکی دو دهه بعد از این دوران بود که باغ‌های ده نارمک به تدریج جای خود را به آپارتمان‌ها و خیابان‌های امروزی این محله دادند.»

در دهه ۳۰ وقتی بانک ساختمانی با کمک مهندسان ایرانی و خارجی نقشه محله نارمک را براساس اصول شهرسازی اروپایی ترسیم کرد و نخستین قدم‌ها برای توسعه‌شهر در این محدوده برداشته شد. اکنون این محله خاص بودنش را مدیون طرح و نقشه چند طراح شهرسازی فرانسوی است. نکته حائز اهمیتی که در کتاب‌های تاریخ طهران درباره محله نارمک می‌خوانیم.

محله نارمک جزء روستای ده نارمک نیست

با شنیدن نام محله نارمک، شاید این تصور برای مخاطب ایجاد شود که این محله ساختار تغییر شکل یافته ده‌نارمک است. در صورتی که «داریوش شهبازی»، محقق و تهران‌شناس، معتقد است این باور اشتباهی است که در ذهن پایتخت نشین‌ها نقش بسته است. او در این‌باره توضیح می‌دهد: «محله نارمکی که امروز به اسم صد میدان با الگوی ساختاری جدید می‌بینیم، ده نارمک نیست، بلکه اراضی جنوب‌شرقی آن است.»

به گفته شهبازی، شکل‌گیری محله صد میدان نارمک به زمان پایان جنگ جهانی دوم برمی‌گردد. شهبازی می‌گوید: «در دوره مصدق دولت ۳ – ۴ هزار قطعه زمین از اراضی بایر این محدوده را برای واگذاری به فرهنگیان و کارمندان در نظر گرفت. سپس بانک ساختمانی یا همان وزارت مسکن را پایه‌ریزی کرد.

برای طراحی محله از معماران فرانسوی کمک گرفته شد، در واقع «بازیل» و «گورین» معمارانی بودند که نقشه اولیه نارمک را برای بانک ساختمانی تهیه کردند. در سال ۱۳۳۲ شخصی به نام «جهانگیر مظلوم» که از معماران بنام عصر خود بوده، طراحی نارمک را برعهده گرفت. مسجد الغدیر خیابان میرداماد و ساختمان سازمان میراث فرهنگی از دیگر آثار اوست. ساخت‌وساز از اواسط دهه ۴۰ شروع و صد میدان ساخته شد.