قدیمی‌ترین معماری‌های جهان در آذربایجان غربی

قره کلیسا یا کلیسای طاطاووس (تادئوس)، سال ۸۷ به عنوان نهمین اثر ایرانی در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید تا ارمنیان ایران هم نماینده‌ای جهانی داشته باشند؛ کلیسایی در ۴۰ کیلومتری شهر ماکو که گفته می‌شود قدیمی‌ترین کلیسای ساخته شده در ایران و اولین یا دومین کلیسای ساخته شده در جهان است.

اما این تنها اثر جهانی استان آذربایجان غربی نیست بلکه حدود ۶۰۰ کیلومتر دورتر از بنای این کلیسای سیاه رنگ و در شهرستان تکاب، بنای دیگری قرار دارد که چهارمین اثر ثبت شده ایران در فهرست آثار جهانی است. مجموعه تخت سلیمان در سال ۱۳۸۲ و با فاصله ۲۴ ساله از اثر قبلی ایران، در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید؛ بنایی که تاریخ آن به روزگاران دور باز می‌گردد. قرار است سفری را از قره کلیسا - یکی از آخرین بناهایی که به نام ایران در یونسکو به ثبت رسیده - آغاز کنیم و از آنجا هم به تخت سلیمان - نخستین بنایی که پس از انقلاب در یونسکو به ثبت رسیده – برویم؛ البته در کنار تماشای تمام دیدنی‌های میان راه؛ یعنی تمام جاذبه‌هایی که در فاصله ۶۰۰ کیلومتری شمال غربی استان آذربایجان غربی تا جنوب شرقی آن جای دارند؛ سفری در دل تاریخ و طبیعت.

مقصد اول شهر ماکوست که در ۲۴۵ کیلومتری تبریز قرار دارد؛ شهری که به دلیل قرار گرفتن در فاصله دو کوه، عنوان شهر صخره‌ای را به خود گرفته. فاصله ۸۷۰ کیلومتری تهران تا ماکو را با سواری و بدون توقف می‌توان هشت ساعته طی کرد، به خصوص که به تازگی تا شهر مرند نیز بزرگراه کشیده شده است. می‌توانید اول سری به تبریز بزنید و بعد از گشت و ‌گذاری کوتاه در این شهر تاریخی، پس از حدود سه ساعت رانندگی به ماکو برسید.

پس از مرند، به روستاهای کشک سرای، اُی‌اُغلی، قره ضیاءالدین وسپس به سه راه پل دشت می‌رسید. برای رسیدن به ماکو باید سمت چپ جاده و مسیر روستای یولاگَلدی را انتخاب کرد اما می‌توانید قبل از آن، یک ساعت راهتان را دورتر کنید و به شهر مرزی پل دشت و محله چشمه ثریا سری بزنید. برای رسیدن به چشمه ثریا که محل تلاقی و مرز سه کشور ایران، آذربایجان و ارمنستان است، باید حدود یک ربع از پل دشت به سمت شمال حرکت کنید. در آنجا می‌توان با فاصله چند متر پرچم‌های این سه کشور را در حالی که در باد برافراشته‌اند، دید. چشمه ثریا را سرچشمه رود ارس می‌دانند که البته در برخی نقشه‌ها محل آن در خارج از مرز ایران نشان داده شده است.

از شهرستان پل دشت به سمت غرب به ماکو می‌رسید. شهر ماکو در دره رودخانه زنگمار و در میانه دو کوه قیه و سبد جای دارد؛ به طوری که هنوز بخش قدیمی ماکو در زیر چتری از سنگ قرار دارد. قبل از رسیدن به شهر ماکو از پل تاریخی بِش‌گُز که پیش‌ترها راه قدیمی ورود به شهر بوده هم دیدن کنید. این پل در دوره صفوی ساخته شده و دارای یک کتیبه به خط فارسی است. درون شهر بقایای شهر باستانی ماکو و دیوار قلعه‌های آن هنوز به جا مانده، همین‌طور حمامی تاریخی که به تازگی از زیر خاک به در آمده.

قدمت این بخش ماکو را به اوایل دوره صفویه نسبت می‌دهند، هرچند که گفته می‌شود تاریخ سکونت در این منطقه از آذربایجان غربی، به هزاره‌های دور و دوران ماد می‌رسد. مردم در یک ریشه‌یابی عامیانه، شیرین و شنیدنی، نام ماکو را به صورت مادکوه مرتبط با مادها می‌دانند. مهم‌ترین محل دیدنی این شهر، کاخ موزه سردار در منطقه باغچه جوق است.

این بنا در دوره قاجار ساخته شده و معماری آن با پایبندی به مبانی ایرانی، ملهم از معماری روسی است. در این موزه می‌توان از اولین گرامافون‌های وارد شده به ایران تا مبل و کاغذ دیواری‌های روسی بسیار قدیمی را سراغ گرفت. گُی مسجد یا مسجد کبود یکی از همان محل‌هایی است که در سایه کوه قیه قرار دارد و قدمت آن به دوره صفویه برمی‌گردد اماگفته می‌شود این مسجد نیز بر بقایای یکی از آتشکده‌های منطقه بنا شده است. بام فرهاد یا دخمه شیرین و فرهاد، در روستای سنگسر که از شمال غربی به ماکو چسبیده است، یکی دیگر از محل‌های دیدنی این شهر است که شامل دو اتاق کنده شده در کوه است که به دلیل کنده‌کاری‌های اطراف آن، قدمتش را هزاره اول پیش از میلاد می‌دانند.

پیش از رفتن به قره کلیسا باید به فکر پیدا کردن محلی برای اقامت شب باشید. اگر آشنایی در این شهر ندارید، هتل‌های الوند و لاله و مهمانسرای جهانگردی از محل‌هایی هستند که می‌توانید شب را در آنجا بگذرانید. اما اگر تنها یک وعده مهمان شهر ماکو هستید، توصیه ما این است که برای خوردن غذا به رستوران دکتر ندیم واقع در محله بازار بروید؛ مثل بسیاری از مسافرانی که زمینی از سفر ترکیه به ایران باز می‌گردند و معمولا ناهار مهمان این رستوران هستند.

اما قبل از ترک ماکو، تماشای لک‌لک‌هایی را که روی تیرهای چراغ‌برق و درختان بلند اطراف شهر خانه کرده‌اند، فراموش نکنید. ماکو شهر لک‌لک‌ها هم نام گرفته چون با آغاز بهار کم‌کم این پرندگان به شهر می‌آیند، هرچند که طی سال‌های اخیر، تعداد این پرندگان مهاجر در شهر بسیار کمتر شده است. برای رفتن به قره کلیسا بهتر است که به شهرستان شوط بروید که حدود ۲۰ کیلومتر از ماکو فاصله دارد.

البته آبگرم نه چندان مجهزی هم در شوط هست که در ساعاتی از روز برای خانم‌ها و ساعاتی دیگر برای آقایان قابل استفاده است و بد نیست به آنجا هم سری بزنید. از شوط تا قره کلیسا حدود ۲۰ کیلومتر راه دارید که تمام مسیر تا ورودی کلیسا کاملا آسفالت شده. ساخت این کلیسا را بر مزار تادئوس قدیس- یکی از حواریون حضرت مسیح (ع) - به ۲ هزار سال قبل نسبت می‌دهند؛ یعنی زمانی که پادشاه ارمنستان مسیحیت را به عنوان دین رسمی کشور انتخاب کرد. روبه‌روی ورودی کلیسا سنگ قبرهای نامنظم و پراکنده قرار دارد که معمولا فاقد علامت و نوشته‌ای هستند. این گورستان مردم عادی بوده. برای دیدن گورستان خواص باید به پشت کلیسا رفت که در آنجا سنگ قبرها دارای صلیب و نوشته هستند.

علاوه بر این دو گورستان، مقبره و نمازخانه زاکاریا (حضرت ذکریا (ع))، کلاس‌های درس دورتادور کلیسا و آسیاب سنگی از جاهایی هستند که باید به تماشای آنها بروید. نکته بسیار مهم در بازدید قره کلیسا این است که اینجا برای ارمنیان جهان بسیار محترم است و در هنگام ورود به این محوطه، حتما آداب ورود به یک جایگاه محترم و مقدس را رعایت کنید. حداقل حدود دو ساعت برای گشتن در این محوطه وقت لازم دارید و اطلاعت بیشتر را از راهنمایی که در محل همیشه حاضر است ‌بگیرید.

پارکینگ، سرویس بهداشتی، آب آشامیدنی و برق و یک آبدارخانه کوچک نیز درمحل وجود دارد. امکان چادر زدن به خصوص در این فصل سال در منطقه وجود ندارد. برای استراحت شبانه یا باید به ماکو برگردید یا به فکر اجاره خانه‌ای در چالدران (سیه چشمه) باشید که حدود ۱۵ کیلومتر با قره کلیسا فاصله دارد.

اگر وقت ناهار به چالدران رسیدید، برای خوردن ناهار، هم می‌توانید از بقالی‌ها وسایل تهیه غذا بخرید و هم به تالار همشهری شهرستان چالدران بروید. در چالدران از مسافرخانه خبری نیست اما قهوه‌خانه زیاد است؛ قهوه خانه‌هایی که با گرم‌تر شدن هوا تخت‌هایشان را در بیرون مغازه برپا می‌کنند. اگر به چالدران رفتید، حتما به دشت تاریخی چالدران که جنگ چالدران میان ایران و عثمانی (ترکیه) در آنجا اتفاق افتاده سری بزنید.

مقبره سید صدرالدین، کلیسای سنگی شیرین و فرهاد - که تنها کلیسای صخره‌ای استان است - و معبد دَلیک‌داش هم از دیگر نقاط دیدنی چالدران است. گفته می‌شود که این معبد با ۴۰ پله به زمین می‌رسد. البته انتهای این زیرزمین هنوز بازسازی نشده و پله‌های آن هم نیاز به مرمت دارند. به همین دلیل بهتر است به خاطر خطر ریزش آن تا انتها پایین نروید، به خصوص اگر چراغ‌قوه هم به همراه ندارید.

مقصد بعدی شهر میاندوآب است. پس از بازگشت به مسیر اصلی به سه راهی می‌رسید که از سمت راست به شهرستان مهاباد و از سمت چپ به میاندوآب می‌رسد. می‌توانید باز هم چند ساعتی از برنامه عقب بیفتید و به سد مهاباد و بازارچه تاناکورا (لباس‌های دست دوم) این شهر سری بزنید یا کمی دورتر به غار سهولان در فاصله ۴۰ کیلومتری شرق مهاباد بروید که دومین غار بلند ایران به حساب می‌آید. بعد از خروج از حسنلو، تا میاندوآب ۴۰ کیلومتر راه دارید. میاندوآب در فاصله میان دو رود زرینه رود و سیمینه رود جای دارد و پل‌های کوسه لر و میرزا رسول از دیدنی‌های این شهر هستند.

برای رسیدن به تخت سلیمان باید حدود ۶۰ کیلومتر دیگر تا شهرستان شاهین دژ بروید. از آنجا پس از طی حدود ۸۰ کیلومتر به خود شهر تکاب می‌رسید. اگر قصد ماندن در تکاب یا تهیه مواد غذایی را دارید بهتر است، در همین‌جا وسایل مورد نیاز خود را تهیه کنید چون تا رسیدن به تخت سلیمان باید ۴۲ کیلومتر به سمت شمال شرقی حرکت کنید. از تکاب تا رسیدن به محوطه تاریخی تخت سلیمان و آتشکده، کوه زندان سلیمان قرار دارد که کوهی مخروطی شکل و میان تهی است.

بالا رفتن از این کوه مشکل نیست اما تماشای فضای خالی درون آن از بیرون، کار خطرناکی است چون به خاطر فرسایش قسمت‌های بالایی آن امکان ریزش و سقوط به درون آن وجود دارد. اگرچه تاکنون کسی به درون آن سقوط نکرده است و ان‌شاءالله هیچ وقت نکند اما اگر کسی به درون آن سقوط کند، هیچ خروجی‌ای از داخل کوه به بیرون وجود ندارد.

در اطراف کوه زندان دیو، چشمه‌های آب گرم گوگردی با خواص‌درمانی وجود دارند که به تازگی برای استفاده مردم محلی، استخرهایی در نزدیکی آنها ساخته شده است. پس از گذر از زندان سلیمان به محوطه تخت سلیمان می‌رسید که یادگاری از عصر ساسانی است. هر چند کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه، آثاری به جای مانده از دوران هخامنشی و مادها را هم نشان داده است اما شهرت این محوطه بیشتر مدیون بناهای دوران ساسانی یعنی آتشکده آذرگشنسب و معبد آناهیتاست. آتشکده آذرگشنسب یکی از سه آتشکده بزرگ ایران باستان و آتشکده مخصوص شاهان ساسانی بوده است. البته در این منطقه بقایای تنها کاخ به جای مانده از دوره ایلخانی را هم می‌توان مشاهده کرد.

علاوه بر این، دریاچه تخت سلیمان که به نظر می‌رسد دائم در حال تغییر رنگ است، یکی از زیباترین منظره‌های باستانی- طبیعی را خلق کرده است. عمق دریاچه حدود ۱۱۲ متر برآورد شده و با وجود آنکه آب زلال آن هوس شنا در دریاچه را به دل هر تماشاگری می‌اندازد اما ورود به دریاچه ممنوع و خطرناک است. در ایران باستان، آلودن آب این دریاچه از گناهان نابخشودنی بوده. امکاناتی همچون فروش کتاب و سی‌دی‌های باستان‌شناسی، آلاچیق، بوفه برای عرضه موادغذایی سبک، پارکینگ و سرویس‌های بهداشتی برای بازدیدکنندگان دایر شده.

در تابستان بازدیدکنندگان می‌توانند در محل‌هایی که به همین منظور ساخته شده، چادر بزنند اما در بهار این محل بسیار سرد است و حتی گاهی فروردین‌ماه هم در تخت سلیمان برف می‌بارد. به همین دلیل برنامه سفر خود را طوری تنظیم کنید که در طول روز که هوا گرم‌تر است به این محوطه باستانی برسید و به‌موقع هم اینجا را ترک کنید. اما هنوز زمان ترک تکاب فرانرسیده. منطقه چَملی در روستای بدرلو در چند کیلومتری جنوب غربی تخت سلیمان جای دارد. مسیر این روستا خاکی است و بدون داشتن ماشین شاسی‌بلند در فصول بارندگی تماشای آن امکان ندارد. چمن متحرکی در دریاچه کوچکی به نام چملی قرار دارد که بر اثر جریان آب، در چهار طرف دریاچه حرکت می‌کند. البته به دلیل سنگینی این چمن که به مرور زمان بسیار ضخیم شده، در طول شبانه‌روز می‌توان متوجه حرکت آن شد.

سطح دایره این چمن حدود ۲۰۰ متر مربع است و به راحتی می‌تواند دست‌کم وزن ده‌ها نفر را تحمل کند. اگر چمن در نزدیکی یکی از سواحل دریاچه بود، می‌توانید بدون هیچ نگرانی روی آن بروید. اگر قصد ماندن در تکاب را دارید، هتل دو ستاره رنجی محل مناسبی است. البته معمولا در نوروز چند اتاق در مدرسه شبانه‌روزی تکاب برای اقامت مسافران آماده می‌شود و می‌توانید برای یک شب توقف به آنجا بروید. در زمان برگشت هم می‌توانید قالیچه‌های افشاری دستباف، جوراب‌های رنگارنگ بافتنی و لبنیات بخرید.

در ادامه، مسیر خود را از سمت غرب دریاچه ارومیه پی می‌گیریم تا به خوی برسیم. از چالدران تا شهرستان خوی ۹۰ کیلومتر راه دارید. به خوی که رسیدید، حتما از مقبره شمس تبریزی و برج بلند و معروفش که با شاخ‌های قوچ تزئین شده دیدن کنید. گفته می‌شود این شاخ‌ها، شاخ قوچ‌هایی است که شاه‌اسماعیل در شهر خوی شکار کرده بوده. کلیسای سورپ سرکیس، پل خاتون، دروازه سنگی، مسجد خان و بازار خوی از دیگر محل‌های دیدنی شهرند. مقصد بعدی، شهرستان سلماس در فاصله ۴۵ کیلومتری خوی است. بیشتر ساکنان این شهر آذری و برخی از آنها هم کُرد هستنند.

حمام تاریخی شیخ متعلق به دوره پهلوی اول و امامزاده «کهنه شهر» در داخل شهرستان و آبگرم ایستی‌سو، نقش برجسته خان تختی متعلق به دوره ساسانی و آبشار خورخور که در مسیرجاده ارومیه قرار دارند، از دیگر جاهایی‌اند که می‌توانید در راه رسیدن به ارومیه سراغ آنها هم بروید. همه اینجاها در فاصله کمی از جاده قرار دارند و با یک فرعی از جاده اصلی جدا می‌شوند. لبنیات و عسل از سوغاتی‌هایی است که می‌توانید از سلماس بخرید و ببرید. راه را برای رسیدن به تکاب به سمت ارومیه ادامه می‌دهیم.

تا رسیدن به ارومیه حدود ۹۰ کیلومتر راه است که بر اساس گفته نقشه، تمام این مسیر بزرگراه است. اما مسافت کمی در این مسیر، بزرگراه و بقیه راه جاده‌ای دوبانده است. البته پس از احداث روگذر پل شهید کلانتری که ارومیه را به تبریز متصل می‌کند، ترافیک این جاده بسیار کمتر شده و می‌توانید راحت‌تر مسیر را طی کنید.

ساکنان شهر ارومیه نیز مثل بقیه شهرهای غرب دریاچه، بیشتر آذری و کرد و همچنین از ارمنیان و آشوریان هستند. ساحل دریاچه ارومیه، کلیسای حضرت مریم(س)، پارک جنگلی ارومیه، بند، کوه «سیرداغ»، دریاچه مارمیشو، دره قاسملو، مسجد جامع، بنای سه گنبد، آبشار سولوک و بازارسنتی شهرارومیه از نقاط دیدنی این شهر هستند. اگر قصد خرید سوغاتی هم دارید، حلواگردویی، نقل و عرق بیدمشک از معروف‌ترین چیزهایی است که می‌توانید از ارومیه به یادگار ببرید.

پس از تماشای دیدنی‌های ارومیه باید به سمت میاندوآب برویم که در فاصله ۱۶۷ کیلومتری ارومیه قرار دارد. اما حیف است که تا نزدیکی تپه حسنلو رفت و سری به آنجا نزد؛ منطقه‌ای که آثار نامداری از ایران باستان مثل جام طلایی حسنلو از آنجا به دست آمده است؛ جامی ۳ هزار ساله که در آغوش و استخوان‌های مردی پیدا شد که از میان خاکستر چوب‌های سوخته بیرون آورده شده بود.

تپه‌های حسنلو در فاصله ۹۰ کیلومتری ارومیه و ۱۲ کیلومتری غرب دریاچه قرار دارند. از جاده ارومیه- میاندوآب، بعد از سه‌راه حیدرآباد، تابلویی در سمت راست جاده مسیر رسیدن به تپه حسنلو را نشان می‌دهد. تا محوطه تپه‌های تاریخی جاده آسفالت است. پایگاه میراث فرهنگی حسنلو به تازگی افتتاح شده و امکانات چندانی ندارد. به همین دلیل بهتر است حتی آب آشامیدنی خود را نیز از ارومیه به همراه ببرید. به دلیل تازه تاسیس بودن پایگاه این محل، فقط می‌توانید از محل کاوش‌ها دیدن کنید چرا؛ که تمام اشیایی که تاکنون از این محل به دست آمده در موزه ملی و موزه شهر نقده نگهداری می‌شوند.

منبع: سرزمین من