احتمال نزدیک‏تر شدن زمان دسترسی به معاهده صلح ایروان – باکو؟

امید‌های گذشته برای به رسیدن به یک توافق صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان راه به جایی نبرد. در اواخر سال ۲۰۲۳ و در پی تصرف کامل منطقه ناگورنو قره‌باغ توسط جمهوری آذربایجان برخی باور داشتند که این توافق تاریخی بسیار نزدیک شده است، اما چنین چیزی محقق نشد. با این حال به نظر می‌رسد که رئوس کلی یک توافق احتمالی در حال شکل‌گیری است. در سال‌های اخیر اغلب ادعا‌هایی درباره قریب‌الوقوع بودن یک توافق تاریخی مطرح می‌شد. در تازه‌ترین موقعیت‌ها، خوش‌بینی بالاگرفت.

به گزارش هم میهن، ارمنستان و جمهوری آذربایجان حتی بیانیه‌ای مشترک منتشر کردند که تاریخی و بی‌سابقه توصیف شد، اما مذاکرات درباره تمامیت ارضی و تبادل اُسرا به دستاوردی اساسی منجر نشد. به نظر می‌رسید که یک ژست مبتنی بر حسن‌نیت از جانب دو طرف نتایج ملموس معدودی به دست دهد: ارمنستان از نامزدی برای میزبانی نشست بعدی کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل (COP۲۹) عقب‌نشینی و جمهوری آذربایجان از الحاق ارمنستان به گروه کشور‌های اروپای شرقی کاپ حمایت کرد. امید‌هایی به نشست وزیران امورخارجه ارمنستان و جمهوری آذربایجان که برای ماه ژانویه برنامه‌ریزی شده بود، وجود داشت، اما مشخص شد که این دیدار انجام نخواهد گرفت.

در واقع جمهوری آذربایجان می‌کوشد با نپذیرفتن پیشنهادات میانجی‌گری کشور‌های ثالث بر استقلال حاکمیت در این درگیری تاکید کند. در عین حال میان باکو و پاریس، و باکو و واشنگتن جو نامساعدی ایجاد شده است. در هر صورت رسیدن به یک توافق صلح میان دو طرف همچنان ممکن است و نباید آن را دست‌کم گرفت. به احتمال زیاد هرگونه توافقی که حاصل شود، نیازمند مذاکرات بیشتر در سال‌های پیش رو خواهد بود.

در پی تصرف نظامی ناگورنو-قره‌باغ توسط باکو و فرار ارمنی‌ها از این منطقه، مهم‌ترین مناقشات به مناطق تحت کنترل، خطوط حمل و نقل و تعیین حدود مرز‌ها مرتبط بوده است. اگرچه هنوز هم شفافیت اندکی درباره این مسائل وجود دارد، اما دو طرف در نهایت برخی مسائل آشکار را با صدای بلند اعلام کرده‌اند. علاوه بر همه این موارد، باکو و ایروان پذیرفته‌اند که تحدید حدود مرز مشترک باید بعد از انعقاد معاهده صلح انجام گیرد.

این پذیرش مسیر رسیدن به یک معاهده را هموار می‌کند، زیرا تصویب این مرز که از میان رشته‌کوه‌ها می‌گذرد، به سال‌ها زمان نیازمند است. ارمنستان تمایل دارد از نقشه‌های نظامی دهه ۱۹۷۰ به‌عنوان مبنای یک توافق مرزی استفاده کند، درحالی‌که باکو از کارشناسان می‌خواهد که وضعیت کنونی مرز‌ها را ارزیابی و از آن به‌عنوان مبنایی برای یک راه‌حل دائمی استفاده کنند. رویکرد باکو به این معناست که جمهوری آذربایجان مواضع راهبردی زیادی دارد. علاوه بر این، رئیس‌جمهور الهام علی‌اف گفته است که ارتش جمهوری آذربایجان از مواضعی که در جریان مناقشه ماه مه ۲۰۲۱ و سپتامبر ۲۰۲۲ به تصرف خود درآورده است، حتی اگر در خاک ارمنستان باشد، عقب‌نشینی نخواهد کرد.

با این حال، بررسی مرز‌ها بدون ارجاع به نقشه‌های قدیمی اقدامی کاملاً غیرسازنده نیست. اگر دو طرف آماده تبادل ارضی و دادن برخی امتیازات باشند، اوضاع می‌تواند بهبود یابد. اما تجربه نشان می‌دهد که این امر بعید است: در عوض جمهوری آذربایجان قوی‌تر درصدد به گوشه راندن ارمنستان برخواهد آمد. به همین ترتیب، اگر ارمنستان و جمهوری آذربایجان آماده کنار گذاشتن محدودیات مرزی برای زمانی دیرتر نباشند، شانس امضای یک معاهده صلح تقریباً هیچ است. مسئله دیگری که به نظر می‌رسد هر دو طرف در مورد آن همگرایی دارند، کریدور‌های حمل و نقل است. جمهوری آذربایجان با اعلام اینکه جاده‌ای را از طریق ایران و نه ارمنستان، به سمت نخجوان می‌سازد، امتیاز قابل توجهی داده است.

علی‌اف نه‌تن‌ها به‌طور علنی اعلام کرده که ساخت جاده از طریق ایران در دست انجام است بلکه تقاضای خود را در ازای رها کردن مسیر ارمنستان که به کریدور زنگزور معروف است نیز اعلام کرده: جمهوری آذربایجان مرز خود را با ارمنستان باز نخواهد کرد. حتی احتمال صرف‌نظر جمهوری آذربایجان از ادعای خود در کریدور زنگزور تحولی مثبت است. در سال ۲۰۲۱ علی‌اف تهدید کرده بود که با توسل به نیروی نظامی این کار را انجام خواهد داد.

در تحلیل نهایی، این جمهوری آذربایجان است که قدرت بیشتری برای ایجاد یک توافق صلح دارد. تصمیمی که باکو با آن روبه‌روست یا امضای یک توافق است که جایگاه جهانی‌اش را تقویت کند؛ یا اینکه مذاکرات و این روند را تضعیف کند تا در نهایت دلیلی برای افزایش اقدامات نظامی در آینده داشته باشد. اینکه باکو کدام مسیر را انتخاب کند تا حد زیادی به شرایط بیرونی بستگی خواهد داشت.