آثار پرویز مشکاتیان

به مناسبت تولد ۶۹ سالگی زنده یاد پرویز مشکاتیان، به بررسی برخی ویژگی‌های ساختاری آثار پرویز مشکاتیان می‌پردازیم؟ در نگاهی کلی آثار پرویز مشکاتیان به دو بخش بداهه و قطعات ساخته شده تقسیم می‌شود. مسلما بررسی ویژگی‌های بارز بداهه پردازی و بداهه نوازی در تکنوازی‌های پرویز مشکاتیان با ساز‌های سنتور و سه تار، مجالی دیگر می‌طلبد.

به گزارش گفت و گوی هارمونیک، در ادامۀ مطلب اشاره‌ای گذرا به برخی ویژگی‌های ساختاری آثار ساخته شدۀ پرویز مشکاتیان خواهیم داشت. قطعات پرویز مشکاتیان به چند الگوی ساختاری تقسیم می‌شوند که عبارتند از: پیش درآمد، چهارمضراب، ضربی، چند مضراب، مضراب پرانی، رنگ، تصنیف، ترانه و آثار تنظیم شدۀ تلفیقی برای گروه بزرگ ساز‌های ایرانی و جهانی.

از الگو‌های ساختاری موسیقی ملی ایران است که معمولا از وزنی کند و سنگین برخوردار بوده وحالتی موقر و آرام دارد. پیش درآمد در آغاز یک اجرای دستگاهی یا آوازی نواخته می‌شود. در این قالب ساختاری معمولا به گوشه‌های اصلی یک دستگاه یا آواز اشاره می‌شود و آهنگساز به بسط و گسترش نغمات مورد نظر در این گوشه‌ها می‌پردازد. در آثار قدیمی تر، آهنگساز معمولا یک دستگاه و آواز را در نظر می‌گرفته و نغمات مورد علاقۀ خود را در همان مایۀ مورد نظر اجرا می‌کرده، ولی در آثار معاصر شاهد مد گردی و تنوع گوشه‌ها و دستگاه‌ها و آواز‌های مختلف هستیم. در سابقۀ تاریخی پیش درآمد چندین روایت موجود است.

برخی شکل معاصر پیش درآمد را منتسب به درویش خان می‌دانند و معتقدند وی جهت سر و سامان دادن به طریقۀ نوازندگی گروهی نوازندگان و همراهی و هماهنگی گروهی آنان، این قالب ساختاری را به صورت امروزی آن ابداع نموده است.

برخی از روایتگران نیز شکل امروزی پیش درآمد را منتسب به رکن الدین مختاری می‌دانند و بنا به گفتۀ خود او هنگام شروع اجرای گروهی، گروه نوازندگان ابتدا قطعه‌ای را به اتفاق بنوازند و پس از آن به تکنوازی پردازند. بعد‌ها هنرمندان بسیاری به آهنگسازی در قالب پیش درآمد پرداختند، هنرمندانی چون: روح الله خالقی، اسماعیل زرین فر، علی اکبر شهنازی، یوسف فروتن، رضا محجوبی، موسی معروفی، ابراهیم منصوری، علی نقی وزیری، حسین سنجری، ابوالحسن صبا، مرتضی محجوبی، عبدالله اشرفی، حسین خان اسماعیل زاده، حسین یاحقی، حسین هنگ آفرین، حسین استوار، مرتضی نی داوود، سعید هرمزی، پرویز ایران پور، حسینعلی وزیری تبار، ابراهیم آژنگ، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده و…

چهارمضراب: اصطلاح چهارمضراب از روی نوعی آهنگ ضربی که استادان قدیم موسیقی ایران با تار می‌نواخته اند، به وجود آمده است. این نوع ضربی‌ها ابتدا با چهار نواخت مضراب آغاز می‌شده که نواخت اول و دوم به سیم‌های سفید تار و نواخت سوم به سیم زرد و نواخت چهارم به سیم بم اصابت می‌کرده و پایۀ اصلی قطعه محسوب می‌شده است.

چهارمضراب معمولا با یک پایه شروع می‌شود، به این ترتیب که یک یا دو میزان، وزن مخصوصی برای قطعه در نظر گرفته می‌شود و کلیۀ جملات بعدی، منتهی به این پایۀ اولیه می‌گردند. در الگوی ساختاری چهارمضراب ممکن است نغمات آن بسط و گسترش همان پایۀ اولیه باشند یا اینکه نغمات متنوع دیگری متناسب با پایۀ اصلی که با مهارت به پایۀ اصلی متصل می‌گردند، در نظر گرفته شوند. معمولا جملات و نغمات اجرا شده در میان پایه‌های چهارمضراب در راستای تکه‌ها و گوشه‌های ردیف موسیقی دستگاهی ایرانی است.

همانطور که ذکر شد چهارمضراب در ابتدا همان چهار ضربۀ نواخت مضراب بوده است که به سیم‌های تار زده می‌شده و در تمام ردیف‌های موسیقی ایرانی کم و بیش این نوع ضربی به چشم می‌خورد. بعد‌ها هنرمندانی، چون ابوالحسن صبا و حبیب سماعی آثار بسیاری را در قالب چهارمضراب ساخته و اجرا کردند که در تحول این الگوی ساختاری بسیار موثر بود. امروزه چهارمضراب بسیار متحول‌تر و پیشرفته‌تر از موسیقی قدیم ایران ساخته و نواخته می‌شود و استفاده از پایه‌های متنوع با حالات و ضرباهنگ متفاوت از ویژگی‌های بارز ساختار چهارمضراب‌های امروزی هستند. اکثر هنرمندان معاصر آثار متعددی را در قالب چهارمضراب ساخته و نواخته اند.