معماری هشت‌گنبد از همدان تا تهران

حسن‌آباد را به عنوان متقارن‌ترین میدان پایتخت و بخشی از بافت تاریخی و سنتی تهران دوره قاجار می‌شناسند.

به گزارش همشهری آنلاین، نصرالله حدادی، تهران‌شناس روایت خواندنی درباره ساخت این میدان، روایت می‌کند و می‌گوید: «روز یکشنبه هفدهم آذرماه سال ۱۲۴۶به دستور ناصرالدین شاه قاجار، برج و بارو و دروازه‌های چهارگانه شاه طهماسبی تخریب شد تا خندق و دروازه‌های ناصری شکل بگیرد. طهران در آن روزگار ۴محله (سنگلج در غرب، بازار در جنوب، چال میدان در شرق و عودلاجان و پامنار در شمال) داشت.

تهران از ۳سوی جنوب، شرق و غرب قریب به هزار ذرع (هر ذرع ۱۰۴سانتی متر) و در شمال ۱۲۰۰ ذرع گسترش یافت و بخشی دیگر از اراضی "میرزایوسف آشتیانی" ملقب به مستوفی الممالک داخل اراضی پایتخت قرار گرفت. اراضی او اندکی بالاتر از محله سنگلج، آغاز و تا "آب کرج"ادامه داشت. امروز محله بهجت آباد، که به نام یکی از منسوبان اوست، یادگاری از آن روزهاست و هنوز هم خانه باغی در همان حوالی نشان از آن محله است.

پس از اعلان انقراض حکومت قاجار در نهم آبان ماه سال۱۳۰۴ حکومت جدید نوسازی تهران را آغاز و در سال‌های ۱۳۰۶تا۱۳۰۹، این ناحیه از تهران چهره عوض کرد. ابتدا تراورس‌ها و ریل‌های خطوط گاری اسبی، در طول یک شبانه روز درسال ۱۳۰۶ جمع و سپس کار ساخت و ساز آن آغاز شد.»

حدادی در ادامه تعریف می‌کند: «بنابه طراحی لئون تادوسیان (یکی از طراحان و معماران بنام آن روزگار که در ساخت وسازِ کاخ مرمر نیزمشارکت داشت) چهارراه تنگ و باریکِ این محدوده، به میدان حسن آباد تبدیل و در چهارسوی این میدان و بر سرِ راه خیابان‌های شاپور (با اسامی قدیمی قوام الدوله، فرمانفرما، و چهل گزی) و مریض خانه احمدشاهی (سپه بعدی) چهارعمارت مدور و همشکل با هشت گنبد توسط معمار "قلیچ باقلیان" ساخته شد. علاوه بر این نام که برگرفته از اسم میرزاحسن مستوفی الممالک بود

اسامی دیگری نیز همچون میدان هشت گنبد هم به آن می‌گفتند. بعد‌ها نام میدان به ملک المتکلمین به دلیل نصب مجسمه میرزانصرالله خان ملک المتکلمین بهشتی به خواسته فرزند او «دکتر مهدی ملک زاده» تغییر نام پیدا کرد. حتی دربرهه‌ای هم به دلیل نزدیکی به خانه رضاخانِ سردار سپه در کوچه جنب بیمارستان سینا و کاخ مرمر به نام میدان پهلوی موسوم و پس از شروع جنگ ایران و عراق در۳۱ شهریور۱۳۵۹ این نام نیز روی آن گذاشته شد، اما سرانجام با ساختن ایستگاه مترو، نام قدیمی آن به این محل و میدان بازگشت.

قرینه سازی (سبک باروک) در این میدان از جمله شاخصه‌های آن بود که متاسفانه به مرور زمان با دست اندازی، تخریب و آتش سوزی در حالِ از بین رفتن است.»

گفته می‌شود در ساختن بخشی از بنا میرزاعلی خان مهندس نیز مشارکت داشت. او هم مانند علی محمدخان صانعی و حسین لرزاده از جمله معماران مورد علاقه پهلوی اول بود. این بنای زیبا که قرینه‌ای در شهر همدان دارد دوبار مورد انهدام قرار گرفته است. یک بار در جبهه جنوب شرقی که یکی از گنبد‌های آن را با کج سلیقگی تمام درسال ۱۳۵۴ تخریب و به جای آن عمارتی شیشه‌ای ساختند. بار دیگر نیز بعد از آتش سوزی سمت شمال غربی که متاسفانه بخشی کامل از این قسمت بنا کاملا از بین رفت و هنوز هم بازسازی نشده است.