حاشیه نشینی

حاشیه نشینان افرادی هستند که از حالت تولیدی گذشته خود بیرون آمده و به صورت مازاد نیروی انسانی در حاشیه شهر‌ها که مملو از مهاجرین است سکنی گزیده اند آنان عمدتا به شکل مازاد نیروی انسانی از روستاها و شهر‌های کوچک به این منطقه جذب شده اند. حاشیه نشینی از معضلات مهم و مشکلات اساسی در شهر چابهار در جنوب سیستان و بلوچستان است که پس از ایجاد منطقه آزاد و راه اندازی واحد‌های تولیدی بزرگ و کوچک شکل گرفته و روز به روز بر جمعیت حاشیه نشین آن افزوده شده است. حدود ۵۰ درصد جمعیت "چابهار" حاشیه نشینند؛ محلاتی، چون درگز، جنگلوک، مرادآباد و ... که دسترسی به امکانات اولیه زندگی از جمله آب و برق ندارند. تردد‌های غیرمجاز مرزی را هم که به حاشیه نشینی اضافه کنیم، می‌شوند دو عامل خطر برای شاخص‌های سلامت در جنوب شرق کشور. وارد محله مرادآباد که می‌شوید یکی بیمه می‌خواهد، یکی از جاده و آب و برق می‌گوید و یکی هم از مرض لاعلاج فرزند. آن طرف‌تر سیم‌های برق از زمین و آسمان آویزانند، گویا این محله برق دارد و با وجود این سیم‌ها، احتمال برق گرفتگی هم هست که زیبنده این منطقه نیست، نمی‌شود که منطقه آزاد خوبی داشته باشیم، اما چند کیلومتر آن‌طرف‌تر پانزده هزار نفر وضع ناگواری داشته باشند. مردم این منطقه و علی الخصوص حاشیه نشینان همچنان امیدوار به شکوفایی عادلانه اقتصاد این بندر هستند.

دست‌کم بیش از ۶ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر یا حدود ۱۰ درصد کل جمعیت شهری ایران در مناطق حاشیه زندگی می‌کنند.

مهلت قانون سنددار کردن اراضی دولتی تصرف شده در حاشیه شهرها، در پایان سال گذشته به پایان رسید، اما با پیگیری دولت، در سال جاری نیز اجرای این قانون به مدت یک سال تمدید شد. در اظهارات معاون وزیر راه و شهرسازی در مورد باقی ماندن مهلت ۴ ماهه برای متقاضیان سند برای این اراضی، اشاره‌ای به‌احتمال تمدید یا تغییر این قانون نشده است.

رئیس گروه شهرسازی جامعه مهندسین مشاور: ما همزمان با اینکه ۱۹ میلیون حاشیه‌نشین داریم، ۵/۲ میلیون واحد خالی هم داریم لذا این یک نگاه صحیح نیست. دولت ما بزرگترین مالک زمین در ایران است. حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد زمین‌های ایران، دولتی است که حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد این‌ها لم‌یزرع است و عجیب اینکه مدیریت آن بر عهده وزارت کشاورزی است. مردم از سر اجبار ناشی از گرسنگی، خشکسالی و سرریز جمعیت روستا‌ها به حاشیه شهر‌ها می‌آیند.

محله «گود فخار» با جمعیتی حدود ۷۰۰ نفر و با مساحت ۱.۴ هکتار در محدوده میدان میرزا کوچک خان و شهرداری منطقه ۵ مشهد واقع شده است. در گذشته، برای تأمین خاک مورد نیاز کوره‌های آجرپزی، در این منطقه حفاری‌هایی صورت گرفته که دلیل این اقدام، مرغوبیت خاک این منطقه است. با پایان کار این کوره‌ها این محل با عمقی حدود ۷ متر به یک منطقه مسکونی تبدیل شد. معضلات شهری، مشکلات مالکیتی در حوزه مسکن و آبگرفتگی به دلیل اختلاف سطح خانه‌ها با سطح زمین از جمله مشکلات پیش روی مردم این منطقه است.

در شرایطی مثل گذشته که حاشیه‌نشینان از جامعه منفصل نباشند، افراد در یک ارتباط با جامعه مدنی به فرض سواد می‌آموزند، احساس فشردگی نمی‌کنند و چگالی فقر بالا نمی‌رود. جایی که چگالی فقر بالا برود، تله فضایی فقر ایجاد می‌شود در تعریف دقیق مساله باید گفت که یک تله فضایی وجود دارد و یک تله طبقاتی. اگر تله طبقاتی در یک مکان فشرده شود، می‌شود تله فضایی که در آن فقر بازتولید می‌شود. تله طبقاتی در همه جهان وجود دارد، ولی تله فضایی آن را تشدید می‌کند. افراد به دام آن می‌افتند و دیگر نمی‌توانند بیرون بیایند.

حاشیه نشینی در دل شهر در حاشیه شمال غرب تهران، محله‌ای به نام اسلام آباد واقع شده که قدمتی ۴۰ ساله دارد. اهالی این محله در خانه‌هایی زندگی می‌کنند که از لحاظ ایمنی در مقابل زلزله وضعیت مناسبی ندارند همچنین خیابان‌های باریک این محله دسترسی نیرو‌های امدادی و آتش‌نشانی را به خانه‌های اهالی این محله، در مواقع بروز خطراتی مثل زلزله و آتش سوزی با مشکل روبرو خواهد کرد. در قلب یک شهر ممکن است حاشیه‌نشینی وجود داشته باشد. محله اسلام‌آباد محله‌ای نبوده است که در حاشیه غرب تهران شکل گرفته باشد بلکه این فرآیند در تاریخ برعکس بوده است. حتی قدمت این محله و محلات پیرامونی به پیش از احداث بزرگراه چمران می‌رسد. اهالی این محله با مشکلات زیادی مواجه هستند که مهمترین مشکل آن‌ها مسکن است. خانه‌هایی با بافت قدیمی، فرسوده و بسیار ضعیف از لحاظ سازه وضعیت مناسبی جهت مقاومت در مقابل حوادث احتمالی ندارند و چنانچه زلزله‌ای نسبتاً شدید تهران را بلرزاند این خانه‌ها خسارت‌های فراوانی خواهند دید. نبود امکانات در محله اسلام‌آباد با وجود قدمت ۴۰ ساله در شمال تهران و قرار گرفتن در میان ساختمان‌های نوساز غرب تهران، از مشکلات اهالی بوده و به دلیل عدم داشتن سند مالکیت برخی از ساکنین محله اسلام آباد، حتی به این محله، محله‌ای با اسکان غیررسمی اطلاق می‌شود.

رنگ‌های شاد و محله‌های رنگی می‌تواند ظاهر یک شهر را به طرز قابل توجهی تغییر دهد. منطقه شهرک ولیعصر (چشمه موشک) اراک نیز بعد از رنگ‌آمیزی چهره‌ای متفاوت به خود گرفته است اما همچنان زیر پوست این محله محرومیت و حاشیه‌نشینی جریان دارد.

تورم در ایران مانند بیماری مزمنی است که به‌صورت مستمر رفاه خانوار‌ها را کاهش داده و به مرور برخی را به بیرون از شهر هدایت کرده است. در یک دهه گذشته تورم بخش مسکن، به‌ویژه در کلان‌شهرها، بیش از ۱۵۰۰درصد بوده و همین امر موجب شده است که برخی توانایی تامین مسکن در شهر را از دست بدهند.

طبق برآوردها، از ۱۴ میلیون نفر جمعیت حاشیه‌نشین و ساکن سکونتگاه‌های غیررسمی در سال ۱۴۰۰، همچنان خوزستان با یک‌میلیون و ۷۵۰ هزار نفر، در رتبه اول قرار دارد. خراسان‌رضوی با اختلاف حدود ۱۰ هزارنفری دوم، تهران با ۱.۶ میلیون نفر سوم و استان البرز نیز با نزدیک به ۱.۲ میلیون نفر چهارم است.

بافت قدیمی مجیدآباد در شمال شرقی همدان، یکی از نقاطی است که به واسطۀ نبود نگاه درست شهری در آن و بی‌توجهیِ مدیریت شهری به این منطقه، آلودگی‌های محیطی و جسمی زیادی را به ساکنان آن وارد می‌کند. سلامت روان ساکنان، آلودگی‌های زیست‌محیطی و بصری و نبود فضای شهری و محل بازی برای کودکان و رودخانه‌ای که فاضلاب جابجا می‌کند نه آب شهری را، از مهمترین نکاتی است که مردم منطقۀ مجیدآباد همدان با آن مواجه هستند.

بعضی افراد که در مناطق متوسط کلان‌شهری مثل تهران زندگی می‌کنند مجبور به مهاجرت معکوس به حاشیه شهر‌ها یا شهر‌های کوچکتر می‌شوند. این مهاجرت معکوس به دلیل تفاوت فاحش فرهنگی که بین محیط قبلی زندگی و فضای جدید وجود دارد، باعث ایجاد مشکلات و آسیب‌هایی در خانواده و اجتماع می‌شود.

رئیس سازمان بهزیستی کشور از وجود ۱۳ میلیون نفر حاشیه‌نشین در سطح کشور خبر داد و گفت: این آمار تکان‌دهنده، نتیجه عدم توازن در توسعه و عدم اجرای طرح‌های تفصیلی پایدار در شهر‌ها است.

تعداد کارتن‌خواب‌ها در حصه بسیار زیاد هستند و اغلب اعتیاد دارند و برای تهیه مواد مخدر که به راحتی در مناطق پیدا می‌شود، ضایعات جمع آوری و می‌فروشند و این چرخه هر روز در مناطق حاشیه‌نشین اصفهان تکرار می‌شود.

یوسفی گفت: هر چند قیمت مسکن هنوز کاهش پیدا نکرده است، اما رشد تورم شیب نزولی پیدا کرده و مانند گذشته با شیب تند نرخ تورم مواجه نیستیم.

قرایی‌مقدم گفت: مناطق حاشیه نشین اطراف کلانشهر‌ها در مناطق به دلیل تراکم جمعیتی که از قبل داشتند و افشار ضعیف و فرودست در آنجا زندگی می‌کردند، حال بخشی از طبقه متوسط نیز به آنجا نقل مکان کرده که این برخورد طبقاتی خود مسائل بیشماری را از بعد مختلف به بار خواهد آورد. این مناطق طبعا از نظر جمعیتی دارای ظرفیتی هستند، اما طی دو سال اخیر سیل مهاجرت به اطراف کلاننشهر‌ها با افزایش روبرو بوده که این موضوع مشکلات و مسائل این مناطق را نیز از همه جهت بیشتر می‌کند

وحیدی بیان کرد: استان البرز از اهمیت وافری در کشور از لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی که در مسیر ۱۰ تا ۱۱ استان بوده و هم حجم مهاجرت زیادی که دارد، برخوردار است، به طوری که سالانه ۱۰۰ هزار نفر جمعیت به این استان اضافه می‌شود.

تغییرات جمعیت شناختی به تدریج در حال تغییر دادن وضعیت اقتصاد ایران هستند و ایرانی ها، تا چند دهه دیگر به ملتی «سالخورده» بدل می‌شوند. این تغییرات، تاثیر خود را بر «حوزه مسکن» هم بر جای خواهند گذاشت. اما آیا بازار مسکن برای این تغییرات آماده است؟

بحران اقتصادی ایران در سال‌های اخیر، موجب شده که بسیاری از ایرانی‌ها کیفیت محل زندگی خود را یک پله کاهش بدهند: اگر در مرکز شهر زندگی می‌کردند، حالا به حاشیه شهر رفته اند و اگر در محله‌ای گران‌تر بودند، حالا به محله‌ای ارزان‌تر رفته اند. اما این روند (که از قضا در جهان هم سابقه دارد) چه نگرانی‌هایی ایجاد می‌کند؟

با تسلط طالبان بر افغانستان، برخی از مردم این کشور از ترس و مشکلات معیشتی به سوی مرز‌های ایران فرار کردند و برخی موفق به رسیدن به شهر‌های مرکزی از جمله اصفهان شدند. این گزارش تصویری از خانواده ۳۰ نفره‌ای است که بعد از ۱۴ روز فرار و رسیدن به مرز نیمروز، خود را به اصفهان رسانده‌اند و دو هفته است در یکی از زمین متروکه‌ای در یکی از محلات حاشیه‌ای شهر اصفهان ساکن شده و در زمین متروکه‌ای با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می‌کنند. این خانواده پر جمعیت بعد از دو هفته با کمک اهالی محل برای اولین بار توانستند غذای گرم تهیه کنند و تلاش کنند سقفی هرچند موقت بالای سرشان بسازند. آن‌ها از ترس نداشتن مدارک هویتی و بازگردانده شدن به افغانستان در این مدت از محل اقامتشان بیرون نرفته‌اند، تنها سه مرد نان‌آور خانواده برای گذراندن امور زندگی با جمع کردن پسماند و ضایعات درآمد اندکی دارند. با همه سختی‌هایی که این خانواده تا رسیدن به این نقطه پشت سرگذاشته‌اند به گفته خودشان «حالا آرام گرفته‌اند».