دوراهی اروپا

فرارو- با نزدیک شدن پایان ضرب الاجل شصت روزه ایران به اعضای باقیمانده در توافق هسته‌ای و همچنین آشکار شدن عزم ایران برای تعلیق اجرای برخی تعهدات کلیدی این توافق، سه کشور آلمان، فرانسه و بریتانیا برای متقاعد کردن ایران به ماندن در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به تکاپو افتاده‌اند. اما ظاهرا تکاپوی آن‌ها پشتوانه اقتصادی ندارد.

به گزارش فرارو، ایران از اواسط اردیبهشت ماه، ضمن تعلیق اجرای برخی تعهدات کم اهمیت هسته‌ای، برای تامین منافع اقتصادی‌اش به پنج عضو باقیمانده در توافق هسته‌ای دو ماه مهلت داد و تهدید کرد که در صورت عدم تامین منافع اقتصادی ایران، اجرای برخی تعهدات کلیدی برجام متوقف خواهد شد. اکنون، تقریبا ۲۰ روز تا پایان این ضرب الاجل باقی مانده است. اوایل هفته جاری، سازمان انرژی اتمی، اعلام کرد ایران ششم تیر از سقف ۳۰۰ کیلو گرم اورانیوم غنی‌شده که پیشتر در برجام تعیین شده بود، عبور خواهد کرد. طبق برجام، ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران نباید از ۳۰۰ کیلوگرم تجاوز کند. بنابراین، ششم تیر، حتی قبل از پایان مهلت دو ماهه، ممکن است برجام نقض شود.

ناامن شدن مسیر‌های انتقال انرژی در دریای عمان و نیز تاکید ایران بر تعلیق تعهدات هسته‌ای، اروپایی‌ها را به شدت نگران کرده است. از این رو، سه کشور آلمان، فرانسه، بریتانیا قصد دارند برای نجات برجام، ابتکار عمل جدیدی را آغاز کنند. اما جوانب اقتصادی این ابتکار عمل، که به نظر می‌رسد آخرین تلاش برای نجات برجام است، هنوز معلوم نیست.

از زمان خروج یکجانبه آمریکا از برجام در هشتم ماه می ۲۰۱۸، کشور‌های اروپایی مکررا از لزوم حفظ این توافق و تامین منافع اقتصادی ایران سخن گفتند، اما حمایت سیاسی آن‌ها از ایران به تامین منافع اقتصادی این کشور کمکی نکرد. به همین دلیل، ایران خروج تدریجی از توافق هسته‌ای را در دستور کار خود قرار داد.

اروپایی‌ها مایل‌اند که برجام حفظ شود، اما نمی‌خواهند یا نمی‌توانند منافع اقتصادی ایران را تامین کنند. دیپلمات‌ها به خبرگزاری رویترز گفته‌اند سه کشور اروپایی عضو برجام، در روز‌های آینده، تحرکات دیپلماتیک را افزایش خواهند داد. این تحرکات ممکن است شامل سفر وزرای خارجه این سه کشور به ایران شود. علاوه بر این، کمیسیون مشترک برجام، ممکن است ظرف دو هفته جلسه‌ای درباره تحولات برجام برگزار کند.

اما مشکل این است که تحرکات دیپلماتیک بدون پشتوانه اقتصادی نمی‌تواند ایران را به ماندن در برجام متقاعد کند. مطالبه اصلی ایران از اروپا، جبران خسارت‌های اقتصادی است. ولی اروپایی‌ها به جای تبدیل حمایت سیاسی از ایران به منافع اقتصادی، به هشدار و انذار روی آورده‌اند.

گفتگو‌های ایران و اروپا پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای هیچ وقت قطع نشد. اما هرگاه این گفتگو‌ها به راه حلی نزدیک می‌شدند، آمریکا کارشکنی می‌کرد. به عنوان نمونه، هنگامی که اروپا سازوکار «حمایت از تبادلات خارجی» (اینستکس) را برای دور زدن تحریم‌های آمریکا طراحی کرد، واشنگتن به تحریم این سازوکار تهدید کرد. سرانجام، تحت فشار دولت دونالد ترامپ، اینستکس به اقلام غیرتحریمی محدود شد که آن هم تاکنون عملی نشده است. این در حالی است که یکی از درخواست‌های اصلی ایران از اروپا، تضمین فروش نفت بود. اما اروپایی‌ها نتوانستند در این زمینه کاری بکنند.

اروپایی‌ها دو هدف تقریبا متضاد را دنبال می‌کنند، آن‌ها از یک طرف می‌خواهند بدون کمک اقتصادی برجام را حفظ کنند و از طرف دیگر مایل‌اند از همراهی با کارزار فشار آمریکا علیه ایران خودداری کنند. اگر نتوانند منافع اقتصادی ایران را تامین کنند، به احتمال زیاد ایران اجرای تعهدات بیشتری را تعلیق خواهد کرد. امری که اگر ادامه پیدا کند به فروپاشی کامل برجام منجر خواهد شد. فروپاشی برجام، اروپا را در موقعیت بسیار دشواری قرار خواهد داد. چون در آن حالت اروپایی‌ها برای همراهی با آمریکا به شدت تحت فشار قرار خواهند گرفت. یک دیپلمات بلندپایه اروپایی، با اشاره به احتمال عبور ایران از سقف ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده، به رویترز گفت: «اگر آن‌ها (ایران) این کار را بکنند، کار اتحادیه اروپا تمام است.»

دست اروپا خالی‌ست و برخی ناظران معتقدند که اروپا نمی‌تواند منافع اقتصادی ایران را جبران کند. شاید به همین دلیل است که اروپایی‌ها پس از اذعان به ناتوانی‌شان در تامین منافع اقتصادی ایران، به زبان تهدید روی آورده‌اند. آنگلا مرکل، صدر اعظم آلمان، در واکنش به اعلامیه اخیر ایران درباره عبور از سقف ۳۰۰ کیلو اورانیوم غنی‌شده، گفت: «عدم پایبندی به برجام پیامد‌هایی برای ایران به‌همراه خواهد داشت.» ایمانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، نیز ایران را به صبوری و مسئولیت‌پذیری دعوت کرد. پیش از این، هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان، در سفر اخیرش به ایران صریحا گفته بود که اروپا نمی‌تواند برای ایران معجزه کند.

افزون بر این، محافل دیپلماتیک اروپایی از احتمال بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران در صورت خروج این کشور از برجام سخن می‌گویند. این تحریم‌ها در واقع یکی از آخرین حربه‌های اروپا برای متقاعد کردن ایران به ماندن در برجام است، اما بعید است که نتایج مطلوب اروپایی‌ها را محقق کند. چرا که هم اکنون، تمام تحریم‌های آمریکا، از جمله تحریم‌های نفتی، اجرا شده و تحریم‌های سازمان ملل هم فشار زیادی به فشار‌های فعلی اضافه نخواهد کرد.

در یک سال گذشته، مناقشه ایران و آمریکا بیش از همه چیز، اقتصادی بود. آمریکا تحریم‌های گسترده‌ای علیه ایران اعمال کرد. در مقابل، ایران از اروپا درخواست کرد که خسارت‌های اقتصادی را که در اثر خروج یکجانبه آمریکا از برجام به ایران تحمیل شد، جبران کند. اما پس از لغو معافیت‌های فروش نفت ایران توسط آمریکا در ماه مه، به تدریج مؤلفه‌های نظامی هم به مناقشه آمریکا و ایران افزوده شد. همین امر، نگرانی اروپایی‌ها را دو چندان کرده است. اروپایی‌ها به هیچ عنوان با تشدید تنش‌های نظامی با ایران علاقه‌ای ندارند. اما بی‌عملی اروپا در نجات برجام، ممکن است این تنش‌ها را ناخواسته تشدید کند؛ لذا چند هفته آینده برای تلاش‌های برجامی اروپا می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد. آیا اروپا می‌تواند در این چند هفته باقیمانده برای حفظ برجام کاری کند؟ اگر برجام فروبپاشد، اروپا به آمریکا می‌پیوندد؟ در صورت فروپاشی برجام، اروپا برای کاهش تنش‌های نظامی چه کاری خواهد کرد؟ این‌ها سوالاتی هستند که در حال حاضر پاسخ قاطعی برای آن‌ها وجود ندارد. اما از نوع عملکرد اروپا در هفته‌های آینده می‌توان به پاسخ‌هایی دست یافت. به نظر می‌رسد که اروپا سر دو راهی قرار گرفته است و باید تصمیم بگیرد آیا می‌خواهد با تضمین منافع اقتصادی ایران، برجام را حفظ کند یا اینکه روند قبلی را ادامه دهد. روندی که در صورت ادامه، لاجرم به فروپاشی برجام منتهی خواهد شد.